चला व्हिएतनामला ०७ : कु ची भुयारे (Củ Chi Tunnels)

कालच्या प्रवासवर्णनात आमच्या सहल कंपनीचा (अजून एक) विनोद सांगायचा राहिलाच. हॉटेलवर चेकईन केल्यावर बेलबॉय खोलीवर घेऊन गेला. पाहतो तर काय, बेसमेंटमधली खोली होती. तिला खिडकीचा असावा तसा एक पडदा होता. तो बाजूला केला तर समोर भिंत ! सहल कंपनीने तर "काळजी करू नका. सगळीकडे उत्तम खोल्या बुक केल्या आहेत असे ठासून सांगितले होते." बहुतेक हॉटेलची चूक झाली असेल म्हणून रिसेप्शनला तक्रार केली तर सांगितले की हीच खोली बुक केली आहे. मग भांडून आणलेला स्थानिक फोन क्रमांक फिरवला. तेथून कळले की आमच्या भारतातील कंपनीला खोल्यांच्या सर्व माहितीसकट तीन पर्याय दिले होते. त्यातल्या ह्याच खोलीची त्यांनी निवड केली होती ! मग भारतात फोन लावला तर आश्चर्य दाखवून सगळा दोष स्थानिक कंपनीवर ढकलला जाऊ लागला तेव्हा मात्र खोली कशी निवडली गेली त्याची सगळी माहिती असल्याचे सुनावावे लागले. मग मात्र "दुसरी खोली घ्या. भारतात परतल्यावर किमतीतला फरक देते." अशी सारवासारव झाली. अर्थात त्या कोंडवाड्यात तीन रात्री राहणे शक्य नसल्याने आम्ही त्याअगोदरच फरक भरून खोली बदलून घेतली होती. अश्या तऱ्हेने आमच्या सहल कंपनीने धक्के देणे चालूच ठेवले होते... फरक इतकाच की त्यांच्या जाहिरातीत वचन दिल्याप्रमाणे ते सुखद आश्चर्याचे नव्हते ! असो.
==================================================================
कु ची भुयारे (Củ Chi tunnels)
पाचवी सकाळ जरा उत्सुकतेनेच उजाडली. कारण आज व्हिएतकाँग सैनिकांनी (स्वातंत्र्यसैनिक) दक्षिण व्हिएतनाम आणि अमेरिकन फौजांशी गनिमी काव्याने लढण्यासाठी जे भूमीगत भुयारांचे जाळे बनवले होते ते पहायला जायचे होते. ही भुयारे हो ची मिन् शहराच्या कु ची विभागात असल्याने त्यांना हे नाव पडले आहे.
२०० किलोमीटर लांबीचे हे भुयारांचे जाळे म्हणजे व्हिएतकाँग सेनेच्या गनिमी काव्याचा आधारस्तंभ होते. त्यात सगळे काही होते... सैनिकी मुख्यालय, हॉस्पिटल, राहण्याचा जागा, कामचलाऊ शस्त्रे आणि दारुगोळा बनवायचे कारखाने, इ. इ. लॅटेराइट प्रकारच्या खडकातली ही भुयारे केवळ हाताने वापरलेल्या हत्यारांनी बनवलेली होती.
सर्वप्रथम एका मांडवात एक मार्गदर्शक आपल्याला या भुयारांचा इतिहास, त्यांची रचना आणि उपयोग याबाबत माहिती सांगतो व एक छोटा माहितीपटही दाखवतो.
खालच्या नकाश्यात कु ची विभाग लाल रंगाने आणि त्यातली भुयारे काळ्या रंगाच्या रेषांनी दाखवलेली आहेत...

भुयारांची अंतर्गत रचना... काही ठिकाणी एकमेकावर तीन मजले आहेत...

नंतर आम्ही कु ची भुयारे प्रत्यक्ष पहायला निघालो.
भुयाराचा छुपा दरवाजा (बंद आणि उघडलेला)...
...
अमेरिकन सैनिकांना ही भुयारे अजिबात माहिती नव्हती असेही नाही पण त्यांचा आकार एका मध्यम आकाराच्या माणसाला कमरेत वाकून अथवा काही ठिकाणी सरपट जावे लागेल इतकाच आहे. त्यामुळे त्यांना "काळा प्रतिध्वनी (Black Echo)" या नावाने संबोधणारे अमेरिकन सैनिक एखादा दरवाजा सापडला तरी भुयाराच्या आत घुसायचे धाडस करू शकले नाहीत.
मात्र या भुयारांतली व्हिएतकाँग सैनिकांची परिस्थितीही हालाखिचीच होती. त्यांना दिवसभर किंवा काही वेळेस अनेक दिवस अमेरिकन सैनिकांच्या नजरेपासून वाचण्यासाठी तेथेच लपून बसणे भाग होते. रात्री बाहेर पडून रसद गोळा करणे, शेतीकाम करणे आणि शत्रूवर गनिमी हल्ले करणे हे चालू होते.
ती भुयारे सतत मुंग्या, विंचू, कोळी आणि इतर कीटकांनी भरलेली असत. त्यामुळे आजारपण व्हिएतकाँगच्या पाचवीलाच पुजलेले होते. लढाईतील जखमांखालोखाल मृत्यू मलेरियाने होत असत. अमेरिकन सैन्याच्या अहवालांमध्ये पकडल्या गेलेल्या व्हिएतकाँगपैकी ५०% मध्ये मलेरिया आणि १००% मध्ये पोटातील कृमी मिळाल्याच्या नोंदी आहेत.
अमेरिकन सैनिक भुयारात घुसण्याचे धाडस न करण्याचे अजून एक कारण म्हणजे त्यांच्या दरवाज्यांना काहीना काही सापळे लावलेले असायचे. दरवाजा उघडताना गफलत म्हणजे मृत्यूला आमंत्रण होते. हा एक सापळा, थोडीशी चूक आणि टोकदार सळया शरीरात घुसून बार-ब-क्यू साठी तयार !...

असे सापळे फक्त दरवाज्यातच नसून भुयारांमध्येही असायचे. ही भुयारे नष्ट करण्यासाठी ऑपरेशन क्रिंप आणि ऑपरेशन सिडार फॉल्स या नावांच्या दोन लष्करी मोहिमा राबवल्या गेल्या.
त्यातल्या ऑपरेशन क्रिंप्मध्ये बी-५२ विमाने वापरून बाँबवर्षावाने कु ची चा हिरवागार प्रदेश बेचिराख केला गेला. त्यानंतर ८००० सैनिकांनी तो छोटा प्रदेश पिंजून काढला. भुयारांत विषारी वायू व वितळलेले डांबर टाकले गेले, ती पाण्याने भरण्याचे प्रयत्न केले गेले. ऑपरेशन सिडार फॉल्समध्ये तर एकूण ३०,००० सैनिक कामी लावले होते. पण या मोहिमांना म्हणावे तसे यश आले नाही आणि व्हिएतकाँग अमेरिकन सैनिकांना छळत आणि त्यांची हानी करत राहिले. युद्धाच्या शेवट येईपर्यंत इतके बाँब (कार्पेट बाँबिंग) या भागात टाकले गेले होते की काही ठिकाणी जमीन खोलवर उघडी पडून भुयारे धसू लागली होती. पण त्या वेळेपर्यंत व्हिएतकाँगनी त्यांच्या उत्तरेतल्या दोस्तांना लढाईत वरचष्मा मिळवून द्यायला पूरेपूर मदत केली होती.
व्हिएतकाँगच्या या भुयारी युद्धामुळे युद्धशास्त्रातला गनिमी काव्याच्या एक महत्त्वाचा धडा लिहिला गेला. गनिमी काव्याने शत्रूला कसे गुंतवून ठेवावे, कसे फक्त आपल्याला हवे तेव्हा आणि हवे तसे युद्ध छेडावे आणि शत्रूच्या बलशाली सैन्याला दुभंगून आपल्या दुसऱ्या फळीवरचा (उत्तर व्हिएतनामी सैन्याचा) भार कसा कमी करायचा हे या युद्धातले महत्त्वाचे बोध होते.
अर्थात अश्या युद्धशास्त्राच्या तीर्थस्थळी आल्यावर भुयारांचे पूर्ण दर्शन घेतल्या शिवाय कसे राहवेल?
भुयारांची दारे...
...
भुयारात शिरताना...

.

आवारात फिरताना वातावरण निर्मितीसाठी ठेवलेले अनेक व्हिएतकाँगचे पुतळे दिसतात. अर्थातच तेथे फोटो काढणे होतेच !...

हे वारूळ नही तर भुयारातल्या भटारखान्यातील धूर बाहेर जाण्यासाठी केलेली रचना आहे...

अश्या ठिकाणचा धूर हेरून अमेरिकनांनी बॉब टाकायला सुरुवात केली. मग व्हिएतकाँगनी धूर सहज दिसू नये म्हणून अश्या जागा झाडांच्या पानांनी झाकायला सुरुवात केली. त्यावर उपाय म्हणून अमेरिकन कुत्रे घेऊन जेवणाच्या धुराच्या वासावरून या ठिकाणांचा शोध लावू लागले तर व्हिएतकाँगनी धुरांड्याच्या आतल्या भागात अश्या वनस्पतीची पाने आणि रसायने वापरायला सुरुवात केली की त्यामुळे कुत्र्याचे वासाचे ज्ञान कमी होऊन तो गोंधळून जाईल ! असा हा गनिमी काव्याचा खेळ युद्ध संपेपर्यंत चालला होता.
सापळे
या गनिमी युद्धात वापरलेले गेलेले अजून एक प्रभावी शस्त्र म्हणजे व्हिएतकाँगनी आजूबाजूला मिळेल ती सामग्री वापरून बनवलेले सापळे. यांचा अमेरिकन सैनिकांनी फार धसका घेतला होता. अचानक अणकुचीदार सळया अंगात घुसवून शत्रूच्या सैनिकांना गारद करून किंवा जायबंदी करून बराच काळ युद्धातून बाहेर बसवून आपल्यावरचे आक्रमण बोथट करण्यासाठी व्हिएतकाँगनी सापळ्यांचा उपयोग मोठ्या परिमाणकारक पद्धतीने केला होता.
पाय जायबंदी करणारा सापळा (अगोदर आणि पाय पडल्यावर)...
...
आणखी काही सापळे...
...
.
...
एकदा पाय आत अडकला की जेवढी जास्त धडपड होईल तितकी जास्त जास्त सळयांची माश्याच्या गळासारखी असलेली टोके अजून खोलवर रुतून पाय छिन्नभिछिन्न करतात...

हा खास दरवाज्यावर अडकवलेला सापळा सैनिकाने दरवाजा जोरात उघडला की त्याच्यावर जोराने आदळून सर्वांगाची चाळणी करतो...

पुनर्वापर (recycling), व्हिएतकाँग स्टाइल
बाँबवर्षावात न फुटलेले बाँब आणि अमेरिकन सैनिकांनी टाकून दिलेला कचर्‍यातिल (पेयांचे आणि खाद्यपदार्थांचे डबे, इ) धातू आणि स्फोटक पदार्थांचा व्हिएतकाँग परिणामकारकरित्या पुनर्वापर करून हत्यारे आणि स्फोटके (improvised explosive device किंवा IED) बनवत असत. हे सर्व तेथे एका छोट्याश्या प्रदर्शनात पुतळ्यांच्या सहाय्याने प्रात्यक्षिक करून दाखवलेले होते...

.

.

.

न फुटलेल्या बाँब्जमधली स्फोटक द्रव्ये आणि थंड पेयांचे डबे वापरून बनवलेले गावठी बाँब...

व्हिएतनाम युद्धात किती प्रचंड प्रमाणात सामरिक आणि इतर सामग्री वापरली असावी याचा थोडासा अंदाज पुढच्या प्रात्यक्षिकात येतो. १९७५ मध्ये संपलेल्या या युद्धात वापरलेल्या वस्तूंचा हिएतकाँग कसा पुनर्वापर करत असत हे ३५ वर्षांनंतरही त्याच युद्धात वापरलेल्या अथवा टाकून दिलेल्या वस्तू वापरून दाखवले जात होते.
महाकाय अमेरिकन ट्रक्सच्या टायरच्या सॅडल्स आठवणीच्या वस्तू म्हणून लोक विकत घेत होते !...

इतर वस्तू...
...
...
कु ची विभागातच एक भूदलाच्या नेमबाजीच्या सरावाची जागा (शूटिंग रेंज) आहे. तेथे प्रवाशांना फी भरून AK47 आणि M16 या व्हिएतनाम युद्धात काबीज केलेल्या रायफलींनी नेमबाजीचा सराव करता येतो. आम्ही अशी संधी थोडीच सोडणार ???...

.

नेमबाजीचा सराव झाल्यावर कु ची चा फेरफटका परत सुरू केला.
बी ५२ बॉम्बर मधून टाकलेल्या शक्तिशाली बाँबने झालेल्या खड्ड्यात उतरून त्याची तपासणी करताना सागर...

कु ची भुयारातली निरिक्षणफेरी
इतके दूर भुयारे बघायला आलो आणि ती जमिनीवरूनच बघून परत जाणे कसे शक्य होते? कु ची च्या एका विभागातल्या भुयारांत वेगळी फी भरून फिरता येते. फिरता म्हणण्यापेक्षा ओणव्याने चालता येते किंवा रांगता येते हे म्हणणेच जास्त खरे होईल...

(चित्र जालावरून साभार)
साधारण २० ते ३० मीटर जमिनीखाली आणि १०० ते १५० मीटर लांब जमिनीतल्या बिळातून फिरताना उंदीर आणि घुशींना काय वाटत असेल याचा अनुभव घेतला. काही ठिकाणी तर भुयार इतके अरुंद होते की, "जर इथे अडकून पडलो तर काय?" असा प्रश्न छातीवर दडपण आणत होता ! बाहेर पडून मोकळा श्वास घेतल्यावर नाही म्हटले तरी जरासे हायसे वाटलेच ;)...

व्हिएतनामी राईस पेपर
एका भागात एक महिला खास व्हिएतनामी "राईस पेपर" बनवण्याचे प्रात्यक्षिक दाखवत होती. हा तांदळाच्या पिठाचा अत्यंत पातळ, अगदी पारदर्शक असलेला साधारणपणे फेणीसारखा पदार्थ आहे. याचा उपयोग अनेक प्रकारचे शाकाहारी आणि मांसाहारी व्हिएतनामी स्प्रिंगरोल्स बनवायला (गुंडाळायला) करतात...

.

जवळच असलेल्या उपाहारगृहात चहा आणि कंदमुळांचा व्हिएतकाँगी अल्पोपाहार केला...

(सागर आणि मार्गदर्शक डाँग)
बरेच चालणे, भुयारातले रांगणे, नेमबाजी, इ ने आलेला थकवा थोडासा दूर झाला आणि व्हिएतनामी लोकांच्या कल्पकतेला आणि लढाऊपणाला सलाम करत परतीच्या मार्गाला लागलो.