कोयनानगर परिसराचे पर्यटन

ब्रिटीशांनी विकसित केलेले थंड हवेचे ठिकाण महाबळेश्वर सध्या खुपच लोकप्रिय झाले. मुंबई, पुणे येथून येणे सोयीचे असल्याने महाबळेश्वर गर्दीने ओसंडून जाउ लागले आणि अर्थातच ईथल्या सर्व सोयींचे दर गगनाला भिडले आणि महाबळेश्वर सर्वसामान्यांना आवाक्यात राहीले नाही. शिवाय पर्यावरणाच्या र्‍हासाने सर्वोच्च न्यायालयाने हस्तक्षेप केल्याने नवे महाबळेश्वर वसविण्याची संकल्पना पुढे आली. आणि कोयनानगर हे नाव आणि परिसर यासाठी आदर्श असल्याचे लक्षात आले. जे कोयनानगर एकेकाळी फक्त कोयना धरणामुळे आणि १९६७ ला झालेल्या भुकंपामुळे सर्वाना ओळखीचे होते, ते आता नव्याने कात टाकून पर्यटनस्थळ म्हणून पुढे येत आहे. या कोयनानगर परिसराची आज भटकंती करायची आहे.

    कसे याल?

१) पुण्यावरुन यायचे असल्यास, पुणे-सातारा- उंब्रज- पाट्णमार्गे  १८२ कि.मी.

२) मुंबई-चिपळूण-कोयनानगर  288 KM

पुणे-मुंबईवरुन कोयनानगरला जर पुणे-बेंगळूरु महामार्गाने येत असाल, तर वाटेत थांबण्यासारखी ठिकाणे

१)  जोशी वाडेवाले (एनएच 4) ->  कात्रज बोगला पार केल्यावरआपल्या उजव्या बाजूला दिसते. वडापाव, मिसळपाव, चहा / कॉफी, वडा सांबार इत्यादी चवदार खाद्यपदार्थ.

२)  हॉटेल नटराज (एनएच 4)) -> खेड शिवापूरजवळ (सातार्‍याकडे जाताना डावीकडे). दक्षिण भारतीय नाश्त्यासाठी चांगली जागा. उडपी व्यवस्थापन.

३)  विठ्ठल कामथ रेस्टॉरंट (एनएच 4)) - शिरवळच्या आधी किकवी गावात आपल्या डावीकडे “कंपनी ऑपरेट एचपी पेट्रोल पंप” च्या आवारात. चांगले अन्न, भरपूर जागा आणि स्वच्छ शौचालये. आपल्याला फक्त शुद्ध व्हेज मिळेल. दक्षिण भारतीय / पंजाबी / चीनी खाद्य. पेट्रोलही पुणे शहरापेक्षा स्वस्त.

४) माईलस्टोन फूड प्लाझा (एनएच 4) - सातारा आणि उंब्रज दरम्यान (सातारा / कराडच्या दिशेने जाताना डावीकडे). हे पुणे - नगर रोडवरील स्माईलस्टोन फूड प्लाझासारखेच आहे.

५) नवमी फूड प्लाझा (एनएच 4) - उंब्रजला पोहोचण्यापूर्वी (सातार्‍यात जाताना डावीकडे). उडपी व्यवस्थापन.

मुंबईवरून मुंबई-गोवा महामार्गाने चिपळूणकडे येताना-

 १) संगमेश्वर जवळ एनटेल ड्राईव्ह इन (एनएच 17)

२)  गोवा महामार्गावर तुम्हाला विठ्ठल कामथ रेस्टॉरंट प्रत्येक 100 किमी नंतर दिसेल.

कोयनानगर मधील पर्यटन स्थळ.......

१. कोयना धरण

२. नेहरू उद्यान

३. ओझरडे धबधबा

४. जंगली जयगड

५. पॅगोडा, हुंबरळी

६. प.पु. गगनगिरी महाराज आश्रम, ढाणकल

७. विट्ठल रुक्मिणी मंदिर, नवजा

८. राम घळ

९. बोटिंग (जलाशयातिल नौकाविहार)

१०. घाटमाथा

११. भैरवगड

१२. वासोटा किल्ला

 कोयनानगर परिसराच्या पर्यटन स्थळांचा नकाशा

कोयना धरणाविषयी महत्त्वाचे

     निसर्गसौंदर्य असलेल्या सह्याद्रीच्या पर्वतरांगेत कोयना नदीचे उगमस्थान महाबळेश्वरपासून ६४ किलोमीटर अंतरावर कोयानानदीवर देशमुखवाडी येथे कोयना धरण बांधण्यात आले. सन १९१० ते १९१५ या काळात ब्रिटीश सरकारची संकल्पना असलेले कोयना धरण स्वातंत्र्य भारताचे पहिले पंतप्रधान पंडित जवाहरलाल नेहरू यांच्या मार्गदर्शनाखाली १९६२ साली पूर्णत्वास आले . याच कोयना धरणातील अफाट जलसाठ्यावर चार टप्प्यात भव्य वीजनिर्मिती साकारून २००० मेगावॉट वीजनिर्मिती करण्यात आली.

     हि वीज महाराष्ट्रासह शेजारील राज्यात वापरली जाते. त्याचबरोबर कोयना धरणातील पाण्यावर महाराष्ट्रासह कर्नाटक , आंध्रप्रदेश या तिन्ही राज्यातील शेतजमीन सिंचनाखाली आणून शेती सुजलाम-सुफलाम करण्यात आली आहे. म्हणूनच कोयना धरणाला महाराष्ट्राचे भूषण व भाग्यलक्ष्मी संबोधले जाते. 

कोयना धरण व जलविद्युत प्रकल्प १९६२ मध्ये पूर्णत्वास आला. १०५ टीएमसी पाणीसाठा क्षमता व १९२० मेगावॅट वीजनिर्मितीबरोबर सिंचनाची जबाबदारी आहे. कोयना नदीवर कोयनानगर येथे हे धरण उभारलेले आहे. त्या भागातील सरासरी वार्षिक पाऊस ५,००० मिलिमीटरचा आहे. धरणाची लांबी ८०७.७२ मीटर आहे. उंची १०३.०२ मीटर आहे. त्याचे बांधकाम १९५४ ते १९६७ या कालावधीत झाले आहे. सुमारे हजारो हेक्‍टरचे क्षेत्र ओलिताखाली आहे. कोयनेच्या जलाशयाला शिवसागर जलाशय नावाने संबोधले जाते. कोयनानगर ही कोयना धरणाच्या कामासाठी असणा-या अधिकारी, कर्मचारी यांना राहण्यासाठी तयार झालेली  एक वसाहत  आहे.

 नेहरू उद्यानाबद्दल थोड........

     कोयना धरणाच्या भूमी पुजनासाठी तत्कालीन पंतप्रधान पंडित जवाहरलाल नेहरू यांचे ज्या भूमीला पाय लागले त्याचीच आठवण जपण्यासाठी कोयनानगर येथे भव्य नेहरू उद्यान उभारण्यात आले आहे. कोयनानगर पासून साधारण ३ कि. मी. च्या अंतरावर नवजाच्या दिशेला हे उद्यान बनविण्यात आले आहे. यामध्ये पंडितजींच्या पंचतत्वांची जाणीव करून देणारा पंचधारा घुमट देखील आहे. या उद्यानात विविध प्रकारची झाडे, वेली आणि मनमोहक फुले पर्यटकांच आकर्षण आहेत.लहान मुलाना खेळण्याकारिता येथे अद्यावत खेळणी देखिल आहेत, ज्यावर दिवसभर मुले रमून जातात. या उद्यानातुन कोयना धरणाची मागची बाजु पहावयास मिळते. नेहरू उद्यानात कोयना धरण, कोयना वीजनिर्मिती  प्रकल्पाची माहिती देणारी एक छानशी चित्रफीत सुद्धा दाखवन्यात येते त्यासाठी यशोगाथा केंद्र बनवलेले आहे. दरवर्षी बाल जयंतीच्या निमित्ताने येथे विविध कार्यक्रमांच्या माध्यमातून श्रद्धांजली  वाहन्यात येते.

    अलिकडेच या उद्यानाजवळ एका नवीन आकर्षणाची भर पडली आहे.उद्यानाच्या शेजारी असणार्‍या डोंगरामध्ये शिल्पमुद्रा तयार झाली असून ती पंडित नेहरू यांच्या चेहर्‍याशी मिळती जुळती आहे

 नेमका नेहरु उद्यानाजवळच निसर्गाचाही हा चमत्कार दिसावा हे सर्वांसाठी आश्‍चर्य व उत्सुकतेचा विषय ठरला आहे. आजवर कोयनेला धरण, वीज निर्मिती प्रकल्प, नेहरू गार्डन, पॅगोडा, पावसाळ्यातील ओझर्डेसह अन्य धबधबे यामुळे पर्यटक येत असतात. आता डोंगरातील शिल्प मुद्रा हे येथील नवे आकर्षण आहे.

ओझर्डे धबधबा

 पावसाळ्यात कोयना पर्यटन म्हटलं की, पहिल्यांदा नजरेसमोर उभा राहतो तो सुमारे ३५० मीटर उंचीवरून कोसळणारा ओझर्डे धबधबा. खरेतर सध्या सह््याद्रीच्या कुशीत वसलेला कोयनानगरचा परिसर हिरवीगार शाल पांघरू लागला आहे. कोयनेतून केवळ १० किलोमीटरचे अंतर कापत असताना गर्द हिरवीगार झाडी, मोठमोठे वृक्ष, वळणावळणाचे रस्ते, शेजारीज पसरलेला शिवसागर जलाशय, जमिनीपर्यंत टेकलेल्या छपरांची घरे, भर पावसात शेतामध्ये भाताच्या रोपांची लागण करत असणाºया महिलांचा समूह, बाजूलाच वाहणारी मातीच्या रंगाची कोयना नदी, छोटीछोटी दुकाने पाहत-पाहत आपण ओझर्डे धबधब्याशेजारी पोहोचतो.  पाबळनाला धबधबा पाहिल्यानंतर थेट ओझर्डे धबधब्याकडे आपण प्रवास करतो. मुख्य प्रवेशद्वाराजवळ आल्यानंतर मोठमोठ्या दगडी शिळा पाण्याच्या तडाख्याने गुळगुळीत झालेल्या निदर्शनास येतात. तसेच प्रवेशद्वारापासून कोसळणारा अन् फेसाळणारा धबधबा पाहिल्यानंतर पर्यटक वेगाने पायºया चढायला लागतो. जंगलातून चढ चढत असताना एका बाजूला फेसाळणारे पाणी, त्याचा विशिष्ठ आवाज, झाडांच्या खोडांवरून ओघळणारे पाण्याचे थेंब आणि त्यावर आलेली हिरवीगार शेवाळे, जाडजूड वेली, मध्येच लोखंडी कड्ड्यावर चिंब भिजल्यामुळे कुडकुडत असणारा माकडांच्या समूह, मोठ्या धबधब्याला येऊन मिळणारे छोटेछोटे झरे, त्यातून पारदर्शक पाण्यातून दिसणारा गुळगुळीत खडक, झाडांच्या पानांवरून ओघळणारे पावसाचे थेंब, पाहत-पाहत जवळपास ४०० पायºया चढून आपण कधी धबधब्याजवळ पोहोचलो लक्षात येत नाही. जेव्हा विशालकाय धबधब्यातून जवळपास ९०० फूटावरून कोसळणारे पाणी पाहताच वाटायला लागते की, निसर्ग अफलातून आहे. कारण, पाण्याचा वेग, बाजूला पाऊस नसतानाही केवळ धबधब्याच्या पाण्याने उडणारे तुषार पर्यटकांनी चिंब भिजवून टाकतात. पूर्ण परिसर पाण्याच्या तुषारांनी भरलेला असतो. अर्थात ईथे येताना थोडी काळजी घेतली पाहीजे. पाण्याचा जोर असेल तेव्हा थेट प्रवाहात न उतरणे, पावसाळ्यात या परिसरात मोठ्या प्रमाणात जळवा असतात, तेव्हा जवळ आगपेटी बाळगून जळवा लागल्या तर चटका देता येईल किंवा हळद हा देखील उपाय आहे. शिवाय परिसरात मोठ्या प्रमाणात सरिसृप आहेत, याचेसुध्दा भान ठेवायला हवे. या धबधब्याच्या पाण्याचा सुध्दा वीज निर्मिताला उपयोग करुन पाचवा टप्पा निर्माण करणे, प्रस्तावित आहे.

कुंभार्ली घाट

कुंभार्ली घाट चिपळूण-कराड-सातारा पुणे-बंगलोर शहरांना जोडतो. जागतिक वारसा स्थळांमध्ये नोंद झालेल्या पश्चिम घाटातील एक प्रमुख घाट म्हणजे कुंभार्ली घाट. कोकण व घाटांना जोडणारा या कुंभार्ली घाटात थंडगार पण आल्हाददायक वारे, धो-धो कोसळणारे धबधबे व निसर्गरम्य असे ठिकाण आहे.

जवळच असणाºया कोयना अभयारण्यामुळे या ठिकाणी प्रचंड झाडी आहे. कोयनानगर पोपळी जलविद्युत प्रकल्पामुळे हा परिसर नवारुपाला आलेला आहे. महाराष्ट्राला मोठ्या प्रमाणात वीज उपलब्ध करून देण्याचे काम येथे केले जाते. गर्द झाडीने हा भाग वेढलेला आहे.

 घाटमाथा येथील हॉटेल सुस्वाद

     प्राचीन काळी मौर्य व मुघलांच्या पूर्वीपासून प्रमुख व्यापारी मार्ग म्हणून प्रसिध्द असलेल्या या कुंभार्ली घाटातून देशावरती येण्यासाठी रस्त्याचा वापर केला जाई. थंड हवेची ठिकाणे इंग्रजांना आवडायची यासाठी त्यांनी माथेरान, महाबळेश्वर, आंबोली अशा घाटातून जाण्यासाठी मार्ग शोधून काढले. हा घाट रस्ता सोनू नावाच्या धनगराच्या मदतीने इंग्रजांनी शोधून काढला. त्यानंतर त्याला मारण्यात आले. त्याची समाधी या ठिकाणी आपणास दिसते. एका वळणावर हे स्थान आहे. प्रत्येक चालक येथे नमस्कार करून पुढे जातात. तसे प्रत्येक घाटामध्ये मंदिरे आहेत.

चांदोली व कोयना अभयारण्य:-

     जागतिक नैसर्गिक वारसा यादीत समाविष्ट झालेल्या क्षेत्राला सर्वांगसुंदर निसर्ग लाभला आहे. याच निसर्गाच्या कुशीत चांदोली व कोयना अभयारण्यात वाघांचे अस्तित्व आहे. परिसर वाघांच्या अस्तित्वासाठी अत्यंत सुरक्षित मानला जातो. सह्याद्री व्याघ्र प्रकल्पातील पर्यटन विकास आराखडा तयार झाला आहे. त्यात व्याघ्र प्रकल्पातील किल्ले, डोंगरावरील मंदिर, जंगली भ्रमंती वाटा या राष्ट्रीय व्याघ्र प्राधिकरणाकडून विकसित करण्यात येत आहेत. पर्यटकांसह निसर्गप्रेमींसाठी व्याघ्र प्रकल्पातील सुविधा त्या भागातील नैसर्गिक सुविधांचा आनंद लुटण्यासाठी पर्वणीच ठरणार आहे. पश्‍चिम महाराष्ट्राला नैसर्गिक देणगी लाभलेला सह्याद्री म्हणजे पर्वतरांगांचा प्रदेश. तेथेच कोयना राष्ट्रीय व चांदोली राष्ट्रीय उद्यान आहे. दोन्हीमध्ये सह्यादी व्याघ्र प्रकल्प साकारला आहे. चांदोली नॅशनल पार्क व कोयना अभयारण्याला एकत्र करून सह्यादी व्याघ्र प्रकल्प अशी रचना झाली आहे. पर्यटनासाठी येणाऱ्या पर्यावरणप्रेमींचा या भागात ओघ वाढला आहे. चांदोली आणि कोयनाचा परिसर व्याघ्र प्रकल्प म्हणून जाहीर झाल्यामुळे अधिक संरक्षित आहे. सह्याद्री म्हणजे विदर्भाबाहेरील मान्यता मिळालेला राज्यातील पहिलाच व्याघ्र प्रकल्प आहे. मेळघाट, ताडोबा, अंधारी-पेंच प्रकल्पांनंतरचा सह्याद्री चौथा प्रकल्प आहे. कोयना आणि चांदोली अभयारण्याचे एकत्रीकरण करून सुमारे ७५० चौरस किलोमीटरच्या क्षेत्रांत सह्याद्री व्याघ्र प्रकल्प होतो आहे. या भागातील वाघांची संख्या लक्षात घेऊन तेथे व्याघ्र प्रकल्प झाला आहे. त्यासाठी शेजारील सांगली, कोल्हापूर जिल्ह्यांत विस्तारलेल्या चांदोली राष्ट्रीय उद्यान परिसरालाही सामावून घेतले आहे. वाघांबरोबरच तेथे असणाऱ्या गवा, चितळ, सांबर व हरिण प्राण्यांनाही संरक्षण मिळाले आहे. २००७ च्या वन्यप्राण्यांच्या गणनेत कोल्हापूर विभागातील कोयनेत दोन, चांदोलीत तीन, तर राधानगरी परिसरात चार असे एकूण नऊ वाघ आहेत. व्याघ्र प्रकल्पातील वाघांची संख्या चाळीसवर होती, ती आता वाढत जाऊन ७५ पर्यंत पोचल्याची नोंद आहे. जंगलात वाघ असणे समृद्ध जंगलाचे प्रतीक आहे. जंगलात असलेल्या अन्न साखळीमधील वाघ हा मुख्य घटक आहे. वाघांमुळे जंगलात असलेल्या वनस्पतींचे आणि तृणभक्षी प्राण्यांचे समतोल साधण्याचे काम होते. त्यामुळे येथे पर्यटनासही चांगला वाव मिळाला आहे. पर्यावरण संतुलन राखण्याबरोबरच निरोगी श्वासही मिळतो. व्याघ्र प्रकल्पात मोठी जैवविविधता आहे. दुर्गम, उतार असलेले डोंगराळ भाग आणि घनदाट जंगल असे व्याघ्र प्रकल्पाचे स्वरूप आहे. जंगलात जवळपास ४५०० प्रजातींच्या वनस्पती असल्याचा अंदाज आहे. सह्याद्री व्याघ्र प्रकल्पात पाणलोट क्षेत्र आहेत. झरे, धबधबे आहेत. नद्यांचा उगम येथूनच आहे. नद्यांवर धरणाची निर्मिती याच भागात आहे.

चांदोली राष्ट्रीय उद्यानाचे ३१७.६७० चौरस किलोमीटर व कोयना वन्यजीव अभयारण्याचे ४२३.५५० चौरस किलोमीटरचे क्षेत्र सह्याद्री व्याघ्र प्रकल्पासाठी घोषित आहे. वाघाबरोबरच गवा, चितळ, सांबर, हरिण, बिबटे प्राणीही येथे आहेत. त्यातील अनेक प्राणी दिसतातही. सातारा, सांगली, कोल्हापूर व रत्नागिरीच्या सह्याद्रीच्या डोंगररांगांत कपारींमध्ये दुर्मीळ वनस्पती, प्राणी सापडत आहेत. कोयना प्रकल्पासह आठ मध्यम पाटबंधारे प्रकल्प, आशिया खंडातील सर्वांत मोठा पवनऊर्जा व सह्याद्री व्याघ्र प्रकल्पामुळे कऱ्हाड व पाटणच्या पर्यटन व्यवसायात वाढ झाली आहे. व्याघ्र प्रकल्पाबरोबरच पवनऊर्जा प्रकल्पाने पाटण तालुक्‍याला जगाच्या नकाशावर नेले. वनकुसवडे, सडावाघापूर व वाल्मीक पठारावर जेथे कुसळही उगवत नव्हते अशा जांभ्या पठारावर देश-विदेशातील १३८ कंपन्यांनी कोट्यावधींची गुंतवणूक करून एक हजार मेगावॅट वीजनिर्मितीचा प्रकल्प उभा राहिला आहे. प्रकल्पाने दुर्गम भागात रस्त्यांचे जाळे पोचले व ग्रामपंचायतींना आर्थिक बळकटी मिळाली. त्याचाही पर्यटनासाठी विशेष उपयोग झाला आहे.

    व्याघ्र प्रकल्पाच्या उत्तर बाजूला प्रतापगड व दक्षिण टोकाला आंबा म्हणजेच विशाळगड आहे. दोन्ही ऐतिहासिक किल्ल्यांच्या मधे साकारणाऱ्या व्याघ्र प्रकल्पाला निसर्गाची मोठी देणगीच मिळालेली आहे. त्याचा विचार करून सह्याद्री व्याघ्र प्रकल्प व त्या भागाची जागतिक वारसास्थळ म्हणून घोषणा झाल्यामुळे या भागातील पर्यटन विकासाला गती आली. व्याघ्र प्रकल्पातील धबधब्यापासून किल्ल्यांवरील पर्यटनास चालना देणाऱ्या अनेक गोष्टी येथे विकसित होत आहेत. व्याघ्र प्रकल्पातील डोंगरावर पावसाळ्यात मोठ्या प्रमाणात अभ्यासकांची गर्दी असते. पठारावरील जैवविविधतेचा अभ्यास करणारे तज्ज्ञ तेथे नेहमीच येतात. इतर वेळी मृतप्राय झालेली पठारे पावसाळ्यात जिवंत होतात, हेच भागाचे वैशिष्ट्य आहे. पवनचक्‍क्‍यांचा तालुका म्हणूनही परिसराची ख्याती सर्वदूर आहे. त्यामुळे पवनचक्‍क्‍यांचे स्थळ असलेल्या वनकुसवडे पठारावरही पर्यटकांची विशेष गर्दी असते. तो भागही पर्यटनाच्या सुविधेत आणला गेला आहे. त्याशिवाय खासगी कंपन्यांकडूनही येथे सुविधा देण्याचे प्रयत्न सुरू आहेत. त्यात नाणेल येथे टेंटमध्ये राहण्याची व्यवस्था खासगी संस्थेकडून केली आहे.

      मणदूर-जाधववाडी येथे चांदोलीचे रिसॉर्ट आहेत. व्याघ्र प्रकल्पात कोयना शिवसागर जलाशय व चांदोली, वसंत सागर महत्त्वाची दोन धरण आहेत. त्याच्या जलाशयात बोटिंगची सुविधा करणार आहेत. ते काम सुरत यंत्रणेच्या परवानगीनंतर सुरू होणार आहे.

    व्याघ्र प्रकल्पात काय पहाल

किल्ले : महिमागड (रघुवीर घाटात), वासोटा, पालीचा किल्ला, जंगली जयगड, भैरवगड, प्रचितीगड.

डोंगरावरील मंदिरे : उत्तरेश्वर, पर्वत, चकदेव, नागेश्वर, उदगीर

धबधबे : ओझर्डे धबधबा, कंदार डोह

जंगल भ्रमंती वाटा : मेट इंदोली ते वासोटा, नवजा ते जंगली जयगड, कोठावळे ते भैरवनगड, पानेरी ते पांढरपाणी, झोळंबीचा सडा, खुंदलापूर ते झोळंबी, चांदोली ते धरण निवळे.

आशिया खंडातील सर्वात मोठा पवनऊर्जा प्रकल्प

पाटण तालुका म्हंटल कि निसर्ग सौंदर्याचे नवे दालनच पर्यटकांना डोळ्यासमोर दिसू लागले आहे. अफाट पसरलेल्या सह्याद्री पर्वताच्या पठारावर आशिया खंडातील सर्वात मोठा भव्य पवनऊर्जा प्रकल्प निसर्गाच्या उंच शिखरावर डोलाने आपली पाती फिरवत उभा आहे. कोणतेही पिक अथवा गवत न उगवणाऱ्या पठारावरील सरासरी १ हजार एकर जमिनीमध्ये २ हजार पवनचक्कीची पाती , १२५० कि.व‌ॅट क्षमतेच्या वाऱ्याच्या जोरावर फिरत असून यापासून १००० मेगावॅट वीजनिर्मिती होत आहे . या पवनचक्की प्रकल्पाच्या उभारणीसाठी देश-विदेशातील १३८ कंपन्यांनी सहभाग घेतला असून हजारो हेक्टर परिसरातील डोंगर कपारीत आदिवाशी जीवन जगणाऱ्या नागरिकांचे जीवनमान उंचावले आहे. पवनऊर्जा कंपनीच्या माध्यमातून येथे दळणवळणाच्या सोयीसह येथील स्थानिक नागरिकांना आरोग्य सेवा मोफत पुरवली जाते. पाटणमधून सहज नजरेस पडणारा पवनऊर्जा प्रकल्प पाटणपासून काही अंतरावर आहे. एकदा या प्रकल्पाच्या सानिध्यात गेले कि पाचगणीच्या टेबललँडलाही मागे टाकणाऱ्या या वनकुसवडे पठारावरून सह्याद्री पर्वताच्या अफार पसरलेल्या पर्वतरांगांसह शिवसागर जलाशयाचा नजराना पर्यटकांच्या नजरेस येतो . तर पवनचक्कीच्या पात्याआड सूर्योदय व सूर्यास्त पाहताना खरोखरच नवीन काही तरी पाहिल्याचा आनंद येथे जाणवतो .प्रदूषण मुक्त असणाऱ्या पवनऊर्जा प्रकल्पाने जागतिक पर्यावरणामध्ये महत्वाची भूमिका साकारली आहे.

 सडावाघापूर आणि वनकुसवडे 

पाटण तालुक्यातील दोन महत्त्वाचे आणि आशिया खंडात प्रसिद्ध असणारे विज प्रकल्प आहेत. एक आहे कोयनेचा भूमिगत विज प्रकल्प आणि दुसरा आहे वनकुसवडेचा पवनऊर्जा प्रकल्प. निसर्गसौंदर्याने परिपूर्ण असलेल्या पश्चिम-उत्तर सह््याद्री पर्वताच्या वनकुसवडे पठारावर आशिया खंडातील सर्वात मोठा प्रकल्प उभारला आहे. त्याचबरोबर सडावाघापूर येथेही पवनचक्कीचे जाळे मोठ्या प्रमाणाच विणले आहे. पवनचक्की भलेमोठे फिरणारे पाते जवळून पाहताना काळजात धस्स होते. १ हजार एकरमध्ये दोन हजार पवनचक्कीची पाती १२५० कि.वॅटच्या क्षमतेने वाºयाच्या जोरावर फिरतात. यापासून १००० मेगावॅट विजनिर्मिती होत आहे. पठारावर उंच पण, जमिनीला टेकतील अशा छपरांची घरे आपल्याला पाहयला मिळतात. दुरून ही घरे छोटी आणि खुजी दिसत असली तरी एखाद्याा घरामध्ये प्रवेश केल्यानंतर घराचा आवाका आतून खूप मोठा असल्याचे लक्षात येते. घरामध्ये सुमारे १० जनावरे बांधली जातील इतका मोठा गोठा, त्याच्या सहा-सात खोल्या असतात. तसेच धान्य ठेवण्यासाठी विशिष्ट प्रकारची जमिनीमध्ये जागा तयार केलेली असते. पवनऊर्जा प्रकल्पामुळे या गावांमध्ये हळुहळु विकास होत आहे. या दोन्ही डोंगरावरून समोर पाहिले असता पाटण शहराचे विहंगम चित्र डोळ्यांसमोर दिसते. वळवळणाचे मार्ग कापत वाहत जाणाºया केरा व कोयना या नद्याा, तसेच त्यांचा संगम, चोहो बाजूंनी पसरलेला सह््याद्री, अवघड असणारा घाटरस्ता, वेगाने वाहणारे वारे, परिसरात पसलेली लाल माती, छोटीछोटी काटेरी करवंदांची झाडे, प्रचंड मोठी दरी, दरीमध्ये वसलेली गावे आदी ठिकाणी सुखावून जाणारी आहेत. पवनचक्कीच्या पात्याआड सुर्योय किंवा सुर्यास्त पाहण्याचा आनंद वेगळाच आहे. तसेच पावसाळ्यात डोंगरातून वाहणारे पाणी आणि डोंगरमाथ्यावर प्रचंड वेगात वाहणारे वारे यामुळे अनेक ठिकाणी उलटे धबधबे पाहायला मिळतात.

सुंदरगड ( घेरादातेगड )

तलवारीचा आकार असेलेली विहीर घेरादातेगड पाटणच्या वायव्येस केवळ ३ मैलावर सह्याद्रीच्या उंच शिखरावर आहे. याला दुसरे नाव गंतगिरी व सुंदरगड असेही म्हटले जाते. किल्ल्यावर जाण्यासाठी जाईचीवाडी वनकुसवडे मार्गे वाहनाने १४ कि.मी. अंतरावर किल्ल्याच्या पायथ्याशी जाता येते . किल्ल्याच्या पायथ्यालाच निसर्गरम्य परिसरात पाटणचे ग्रामदैवत भैरीदेवीचे मंदिर आहे. किल्ल्यावरील प्रमुख अवशेष म्हणजे भव्य तलवारीचा आकार असलेली खडकातील विहीर तसेच महादेव , गणपती आणि हनुमानाचे मंदिर हे होय . किल्ल्याच्या पश्चिम टोकावर अखंड खडकात खोदलेली विहीर मूळ आयताकृती आहे. पण नंतर तिला मुठीसह तलवारीचा आकार दिला आहे . विहिरीच्या पायथ्याच्या बाजूने अखंड खडकात खोदलेल्या एकूण ४१ पायऱ्या आहेत . विहिरीच्या मध्यभागी पश्चिम बाजूस महादेवाचे मंदिर खोदले असून त्याचा आकार सुमारे ८ फुट लांब , ७ फुट रुंद व ६ फुट उंच आहे. विहिरीतील पाण्याची खोली किती हे सांगता येत नाही. तलवार विहिरीच्या जवळच खडकात खोडलेले गणपती व मारुतीचे मंदिर आहे.मंदिर पूर्ण उघडे असून त्याच्यावर आच्छादन नाही . खडकात चौकोनी आकाराच्या खोदकामात उत्तर भिंतीवर दक्षिणाभिमुख गणपती व पूर्व भिंतीवर पश्चिमाभिमुख मारुती अश्या मूर्त्या आहेत. मंदिराच्या पश्चिम बाजूला दगडात कोरलेली कमान व भुयारी मार्ग आहेत . येथील वैशिष्ट्य म्हणजे सूर्योदय होत असताना सूर्यकिरण गणपतीवर येते . तर सायंकाळी सूर्यास्त होत असताना सूर्याची किरणे मारुतीवर येत असतात. अशा रचनेत खोदलेले हे मंदिर पूर्व इतिहासातील शिल्पकलाकारांची बौद्धिकता जाणवून देते. विहिरीच्या उत्तरेस ५ टाक्या बांधकाम खोदलेल्या अवस्थेत आढळतात. येथे घोड्यांचा तबेला असावा अथवा धान्याचे कोठार असावे असा अंदाज व्यक्त केला जातो . निसर्गरम्य परिसरात असलेल्या या किल्ल्यावरून कोयनानदीचे नागमोडी आकाराचे विहिंगमय दृश्य दिसते. याशिवाय भैरवगड , किल्लेमोरगिरी , पवनचक्की प्रकल्प , या परिसरात पसरलेल्या सह्याद्री पर्वताच्या रांगा यांचे सहज दर्शन होत असून किल्ल्यावरून सूर्योदय आणि सूर्यास्त हे सुद्धा न्याहाळता येतात. 

Reverse WaterFall - रिव्हर्स धबधबा

रिव्हर्स धबधबा पाटण तालुक्यातील सडावाघापूर पठारावर पावसाळ्यामध्ये उंच कड्यावरून फेसाळत पडणारे पाणी वाऱ्याच्या प्रचंड वेगाने उलट्या दिशेने येत असल्याने अनेक रिव्हर्स धबधबे येथे पहायला मिळतात.

गेल्या पाच ते सहा वर्षांपासून प्रसिद्धीच्या झोतात आलेल्या सडावाघापूर (ता. पाटण) येथील उलटा धबधबा (रिव्हर्स पॉइंट) पाहण्यासाठी पर्यटकांची हि गर्दी होते.
तारळे- पाटण मार्गावर सुमारे १४ किलोमीटरवर असणाऱ्या सडावाघापूरला उलटा धबधबा (रिव्हर्स पॉईंट) आहे. जुलै व ऑगस्ट महिने सडावाघापूर पठारावर स्वर्ग अवतरल्याचा भास निर्माण करणारे असते. सुटीच्या दिवशी शेकडो पर्यटक याठिकाणी हजेरी लावून निसर्गाचा मनमुराद आनंद लुटत असतात. पावसामुळे पठारावर पडणारे पाणी कड्यावरून शेकडो मीटर खोल दरीकडे धाव घेते; परंतु वाऱ्याच्या प्रचंड दाबामुळे त्यातील निम्म्याहून अधिक पाणी उलटे पठारावरच फेकले जाते. कड्यावरून खाली पडणारे पाणी वाऱ्याच्या प्रचंड दाबामुळे सुमारे शंभर फुटापर्यंत उलटे पठारावर फेकले जाते. दरीला जवळ करणारे धबधबे पाहण्यापेक्षा हा उलटा धबधबा पाहण्यास अनेक जण पसंती देतात.
कसे जाल आणि काय काळजी घ्याल...
साताऱ्याकडून आल्यास सातारा- नागठाणे- तारळे- सडावाघापूर, तर कऱ्हाडकडून कऱ्हाड- पाटण- सडावाघापूर किंवा उंब्रजकडून उंब्रज- चाफळ- दाढोली- सडावाघापूर. तारळेपासून १४ किलोमीटर अंतर आहे. तारळे- पाटण बस आहे; पण स्वतःचे वाहन असल्यास उत्तम. येथे हॉटेलची सोय नाही, तसेच पॉइंटकडे जाण्यासाठी दिशादर्शक नसल्याने गोंधळ उडतो. कड्याच्या बाजूस कोणतीही सुरक्षिततेचे साधन नसल्याने अती कड्याजवळ जाणे धोक्‍याचे ठरू शकते.

 के.टू.पाँईट ( काठी अवसरी )

हिमालय पर्वतासारखे पसरलेले काठी अवसरी येथील सह्याद्री पर्वताच्या रांगा , यामधून वाकडे-तिकडे साद घालणारे कोयना धरण , शिवसागर जलाशयातील अथांग पसरलेले पाणी , या पाण्यात सह्याद्री पर्वतावर हिरवेगार डोलणारे कोयना अभयारण्याचे प्रतिबिंब म्हणजे हिमालय पर्वतातील काश्मिरच होय. काठी अवसरी के.टू. पाँईटकडे जाताना सह्याद्री पर्वतावर पसरलेला आशिया खंडातील सर्वात मोठा पवनऊर्जा प्रकल्पाच्या पंख्यांचा आवाज म्हणजे प्रत्यक्ष घोंगावणारा वारा येथे अनुभवता येतो .

 के.टू. पाँईटवरून शिवसागर जालाशयाबरोबर दिसणारा हिरव्यागार घनदाट जंगलातील निसर्गरम्य परिसरातील डोंगरामागे सायंकाळच्या वेळेला लपणारा सूर्य पाहताना स्वर्गाहूनही सुंदर हि भूमी वाटल्याशिवाय राहणार नाही. या के.टू. पाँईटवरून शिवसागर जलाशयापर्यंत पर्यटकांना उतरण्यासाठी रोपवे साकारण्याची संकल्पना महाराष्ट्र पर्यटन विकास महामंडळाची आहे. येथून पर्यटकांना शिवसागर जलाशयातून लाँचने तापोळावरून महाबळेश्वरला जाता येणार आहे. याठिकाणी पर्यटकांसाठी गेस्ट हाऊस बांधण्यात आले असून के.टू. पाँईट पाटणपासून ३० कि.मी. अंतरावर तर कोयनानगरपासून लाँचने १२ कि.मी. अंतरावर येते . 

हुंबरळी पॅगोडा

कोयनानगरपासून केवळ २ कि.मी.अंतरावर उंच ठिकाणी हुंबरळी येथे हा पॅगोडा आहे .पॅगोडापासून कोयना धरणाचा विलोभणीय ठेवा पर्यटकांना नजरेस येतो .

.त्यातच आजुबाजूच्या हिरव्या घनदाट जंगलांनी कोयना धरणाचे दृश्य आणखीनच विलोभनीय झाले आहे. प्यागोडाजवळच महाराष्ट्र टूरिझमचे कोयना लेक रिसोर्ट ,विन्डशाली रिसोर्ट, खास पर्यटकांसाठीच आहेत . 

रामबाण तीर्थक्षेत्र

निसर्गसौंदर्य लाभलेल्या पाटण तालुक्यात पुण्यातीर्थ लाभलेली आहेत . हे पर्यटकांचे भाग्याच म्हणावे लागेल . ओझर्डे धबधब्यापासून केवळ अडीच ते तीन कि.मी. अंतरावर रामबाण तीर्थक्षेत्र आहे. याठिकाणी श्रीराम , सीता आणि लक्ष्मण चौदा वर्षे वनवास भोगण्यासाठी भटकंती करत होते. त्यावेळी ते नवजा जंगलात पोहचले . चालून-चालून थकलेल्या सीतेला वाटेत तहान लागली . यावेळी सीतेने श्रीरामांकडे पाणी पिण्यासाठी हट्ट धरला . या घनदाट जंगलात कोठे पाण्याचा माग लागत नव्हता . अशावेळी श्रीरामांनी जंगलातील एका मोठ्या दगडावर बाणाचा प्रहार केला . त्यावेळी त्या दगडातून पाण्याचा प्रवाह वाहू लागला . सीता आणि लक्ष्मणाने प्रसन्न होऊन या पाण्याने स्वतःची तहान भागवली आणि तेथे थोड्यावेळ विश्रांती घेऊन पुढील प्रवासाला सुरवात केली . अशी रामायण काळातील दंतकथा रामबाण तीर्थाविषयी सांगितली जाते. आजही हा रामबाण तीर्थ असणारा पवित्र दगड नवजाच्या जंगलात पर्यटकांना पहावयास मिळतो. याठिकाणी रामनवमीला गावकरी उत्सव साजरा करतात.या उंच दगडात बाणाच्या प्रहराप्रमाणे आकार असून या बाणातून सहज ग्लासने पाणी काढता येते . येथील वैशिष्ट्य म्हणजे दगडाच्या अवतीभोवती कोणताही पाण्यासाठी पाझर नाही , अथवा पाण्याच्या समांतर रेषेवर जमिनीचा आधार नाही. उभ्या असलेल्या दगडावर जमिनीपासून ६ फुटाच्या अंतरावर या दगडात बारा महिने थंडगार पाणी असते . हे पाणी येथे येणारे पर्यटक व रामभक्त भक्तिभावाने रामबाण तीर्थ म्हणून प्राशन करतात. 

हेळवाकची रामघळ :-

हेळवाकच्या रामघळीत जाण्यासाठी चिपळूण किंवा कराड गाठावे. चिपळूण कराड रस्त्यावर कुभांर्ली घाट पार केल्यावर, कोयनानगरच्या अलिकडे 5 ते 6 कि.मी वर हेळवाक गाव आहे. तिथे ऊतरुन मेंढेघरमार्गे कोंढावळे धनगरवाड्याला जावे. येथून डोंगर उजवीकडे व ओढा डावीकडे ठेवून १ तासांत रामदास स्वामींच्या वास्तव्याने पावन झालेली "रामघळ" गाठावी. याच रामघळीत रामदास स्वामींना "आनंदवन भुवनी " हे काव्य सुचले अशी दंतकथा आहे.धनगरवाड्यापासून रामघळ अवघी दहा-पंधरा मिनीटाच्या अंतरावर आहे.

एका धबधब्याखाली खोल कपार तयार झालेली आहे. समर्थ रामदास या रम्य ठिकाणी शके १५९६ च्या आषाढात राहिले होते. रामघळ राम ओढ्याच्या वहाळात पुर्वेस तोंड करुन खोदली आहे. समोर दिसणारी अर्धगोलाकार दरी म्हणजे निसर्गनिर्मीत कलोसियमच जणु. स्वच्छ हवेत इथे आल्यास अगदी समोर पाटण जवळचा मोरगिरी किल्ला दिसतो.

या रामघळीतूनच एक पाण्याच्या पाइपने धनगरवाड्याला पाणी पुरवठा केला आहे. रामघळीच्या माथ्यावरुन पावसाळी धबधबा पडतो.

हा धबधबा जरी बारमाही असला तरी, पाउस संपता संपता इथे येणे चांगले. या परिसरात जळवांचा त्रास मोठ्या प्रमाणात होतो.

रामघळीत उभारल्यास आपण धबधब्याच्या मागे उभे असल्याने पाण्याची पातळ चादर समोर पडते आहे असे वाटते. अर्थात हेळवाक, कोंढावळ धनगरवाडा हा विलक्षण कच्चा रस्ता असल्याने पावसाळ्यात धबधबा एन भरात असताना येथे येणे सोयीचे नाही.

 कोयनानगर येथे रहाण्याची सोयः-

१) कोयना लेक रिसॉर्ट:-  कराड शहरापासून सुमारे  55 कि.मी. अंतरावर असलेल्या आणि ज्यांना नियमित रीतीच्या कामापासून रगाड्यापासून दूर होउन रीफ्रेश व्हायचे आहे त्याना कोयना लेक रिसॉर्ट हा उत्तम पर्याय आहे . कोयना लेक रिसॉर्टमध्ये तुम्हाला वैशिष्ट्यपूर्ण नैसर्गिक वातावरण मिळेल. कोयना लेक रिसॉर्टमध्ये शाकाहारी आणि मांसाहारी जेवण उपलब्ध आहे. कुटूंबासाठी योग्य सूट मिळेल. आपले मनोरंजन करण्याच्या बर्‍याच गोष्टी आहेत. आपण शेतात फिरू शकता आणि त्यांची लागवड होणारी पिके पाहू शकता, गोफणीने दगड फेकू शकता किंवा पक्ष्यांचा आवाज ऐकत बसू शकता. कोयना धरण व जलविद्युत प्रकल्प हे मुख्य आकर्षण आहे. कोयना लेक रिसॉर्ट हूंबर्ली (कोयनानगर) च्या टेकडीवर आहे आणि ती जागा समुद्रसपाटीपासून 3200 फूट आहे आणि सर्व ऋतूंमध्ये हवामान थंड,आणि सुखद असते. विशेषत: पौर्णिमेची रात्र असताना आपण या ठिकाणी भेट दिली पाहिजे.

    यात 1 बंगला, 2 फॅमिली स्वीट्स आणि सुमारे 20 कॉटेज (एसी किंवा नॉन एसी) आहेत आणि दर रू. - ९०० - २०००/-. हा पूर्वीचा एमटीडीसी रिसॉर्ट होता, आता तो सांगली येथील साठे एंटरप्रायजेसच्या खासगी फर्मकडून चालविला जातो.

कोयना लेक रिसॉर्टकोयनागर. (जि. सातारा)

एच.ओ. साठे एंटरप्रायजेस, सांगली

फोनः - 0233-2374668 / 2381610

फॅक्स: - 0233-2322957 / 2381610

मोबाईल: - 9922112803

मोबाईल: - 9850573452

बुकिंगसाठी, भेट द्या - http://koynalakeresort.com/

२) गुरसाळे रिसॉर्ट

कोयना नगर हिल स्टेशन, हुब्राली, ता .: पाटण

दूरध्वनी: 02372 284501

बुकिंग कॉन्टॅक्टसाठी

दूरध्वनी: 02164 226007, 226207, मॉब: 94220 39646, 94224 01907

३) हॉटेल श्रुती लेक व्ह्यू - 9421212933

४) निसर्ग यात्री, हुंबर्ली, कोयनागर (रमेश देसाई) मोबाइल: - 9420631366/9420462366/9423319066 

Accommodation -

Koyna Lake Resort 

Located about 55kms away from City of Karad Spread over 6.5 acres and very scenic location, Koyana lake Resort provides a perfect family getaway for those who want refreshing holidays, away from their routine work. At Koyana lake Resort, you will find typical natural environment. Koyana lake Resort specializes itself in Vegetarian and non-vegetarian Food. Suites perfect for all family sizes. There are lots of things to entertain you. You can roam around on the farm and look at the crops that they grow, relax in hammocks or just sit listening to chirping music of birds. The major attraction is koyna dam & hydroelectric project. Koyana Lake Resort is situated on the hill top of Humabarli ( Koyananagar) and the site is 3200ft.above sea level and the weather is cool, misty and pleasant in all seasons. Especially, you should visit this place when there is full moon night.

It has 1 Bungalow, 2 Family suites and around 20 cottages (AC or Non AC) and tariff is between Rs. 900 - 2000. It was erstwhile MTDC Resort, now managed by a Private Firm - Sathe Enterprises from Sangli.

Koyna Lake ResortKoyna nagar. (Dist. Satara)
H.O. Sathe Enterprises, Sangli
Ph:- 0233-2374668 / 2381610
Fax :- 0233-2322957 / 2381610
Mob:- 9922112803
Mob:- 9850573452

For booking, visit - http://koynalakeresort.com/

There are other small resorts/home stays available for stay enroute Koyna Nagar - Humbarli with decent accommodation and excellent views. 

Gursale Resort

Koyana Nagar Hill Station, Hubrali,  Tal : Patan

Tel : 02372 284501

For Booking Contact

Tel : 02164 226007, 226207, Mob : 94220 39646, 94224 01907

Hotel Shrushti Lake view - 9421212933

NISARG YATRI RESORT HUNBARALI KOYNANAGAR (RAMESH DESAI) MOBILE:- 9420631366/9420462366/9423319066