ओडीशा राज्य माहिती ( भाग ६)

 कलाकारांचे गाव – रघुराजपूर

     कलाकाराचं गाव रघुराजपूर. जगन्नाथपुरी या सुप्रसिद्ध ठिकाणापासून अवघ्या १० कि.मी.वर असलेले हे अत्यंत सुंदर ठिकाण. ओडिशा सरकारने या गावाला ऐतिहासिक वारसा गाव असा दर्जा दिलेला आहे. सुप्रसिद्ध नर्तक केलुचरण महापात्र यांचे हे जन्मगाव. या गावात १२० घरं आहेत आणि सगळी मंडळी कलाकार. गावाच्या मधोमध मंदिरांची एक रांग आहे आणि त्याच्या दोन्ही बाजूला घरांच्या रांगा. शिल्पकार, चित्रकार, लाकडावर काम करणारे, रंगकाम करणारे आणि पट्टचित्र हे खास ओडिशाचे वैशिष्टय़ असलेली कला जोपासणारे असे सगळे लोक आहेत. इथे सगळ्या घरांवर बाहेरून सुंदर सुंदर चित्रकला केलेली. घराबाहेर मूर्ती करून ठेवलेल्या असे हे अगदी मनमोहक असे गाव आहे. पाहताक्षणी प्रेमात पडावे असे हे गाव. इथे बरेच परदेशी कलाकार शिकायला येतात त्यांची सोय गावाच्या एका टोकाला बांधलेल्या टुमदार बंगलीमध्ये केलेली असते.  जगन्नाथ मंदिराच्या इतिहासाशी निगडित आणि तेवढीच पुरातन अशी ही कला आहे. उंदराच्या केसांचा ब्रश इथे अगदी बारीक चित्रे काढण्यासाठी मुद्दाम वापरला जातो. काही चित्रे मात्र अगदी हुबेहूब आपल्या वारली चित्रांसारखी दिसतात. साबुदाणा भिजवून त्याचा डिंक कापडाला लावून त्यावर कृष्णलीला, रामायण, महाभारत आणि जगन्नाथाची चित्रं अशी अनेक चित्रं इथे काढली जातात. चित्रांमधले रंग सगळे नसíगक असतात. हिंगूळ जातीचा दगड आणून त्याची पावडर करतात. त्याचा लाल रंग होतो तो या चित्रांमध्ये वापरला जातो. खरंतर या गावात राहायलाच यायला हवे. धावती भेट देऊन काही समाधान होत नाही. खास करून कलाकार मंडळींनी तर तिथे गेलेच पाहिजे. आपल्याकडे दशावतार असतात तसाच इथे गोट्टीपो नावाचा प्रकार आहे. गुरू मागुणीदास यांनी हा प्रकार इथे रूढ केला. केलुचरण महापात्रांचे घर मात्र अगदी दयनीय अवस्थेमध्ये आहे. पद्मविभूषणसारख्या पुरस्काराने गौरवलेल्या या व्यक्तीचे घर इतक्या वाईट स्थितीमध्ये आहे. त्यांचा शिष्यसंप्रदाय पण मोठा आहे. ना त्यांचे लक्ष ना सरकारचे लक्ष. तेवढे एक गालबोट मात्र या गावाला लागले आहे.  

ओडिशाचे शनििशगणापूर –

   ओडिशामध्ये पण एक गाव आहे जिथे घरांना दारे नाहीत. भुवनेश्वरपासून १३० किमी अंतरावर केंद्रपाडा या जिल्ह्यातील राजकणिका या तालुक्याच्या ठिकाणापासून फक्त ५ कि.मी. वर सिआलिया या गावात एक आश्चर्य दडलेले आहे. या गावात जवळ जवळ ८० घरे असून त्या कोणत्याही घराला दरवाजा नाही. अगदी आपल्या शनििशगणापूरसारखे. गावची देवता खोखराई ठकुरानी हिच्यावर गावकऱ्यांची प्रचंड श्रद्धा. ही देवीच घराच्या उंबरठय़ावर बसली आहे, त्यामुळे घराला दार कसे लावणार आणि त्यामुळे कुठल्याही घराला दरवाजा नाही. या गावात चोरी होत नाही. पूर्वी कोणी चोरी केली होती तर तो त्या घरातच अडकून पडला. गावच्या एका बाजूला देवीचे मंदिर आहे. मंदिर म्हणजे मूर्ती उघडय़ावरच आहे. परंतु चारही बाजूंनी भिंत बांधली आहे. इथे देवीला नवस बोलताना लाकडाचा किंवा मातीचा घोडा वाहायची पद्धत आहे. मंदिराच्या परिसरात या घोडय़ांच्या असंख्य मूर्ती पाहायला मिळतात. घराला दरवाजे नसण्याची ही पद्धत देशाच्या एका कोपऱ्यातसुद्धा तेवढीच श्रद्धेने पाळली जाते हे खरेच नवल म्हणायला लागेल. शरदचंद्रपती पंडित हे या देवीचे पुजारी आहेत. काíतकी पौर्णिमेला इथे मोठा उत्सव होतो, पण नवरात्रात मात्र काहीच नसते, हे पण एक अजबच आहे. मंगळवार, गुरुवार आणि शनिवारी गावात कोणत्याही घरी मांसाहार करत नाहीत. तसेच देवीलासुद्धा मांसाचा नवेद्य कधीही दाखवत नाहीत. अत्यंत जागृत देवस्थान म्हणून हे पंचक्रोशीत प्रसिद्ध आहे. इथेपण घराच्या भिंतींवर चित्रकला केलेली दिसते. अगदी वेगळे आणि मस्त ठिकाण बघीतल्याचे समाधान मिळते. 

चिल्का सरोवर

ओदिशा म्हटलं की आपसूकच चिल्का सरोवर नजरेसमोर येतं. जैववैविध्याने नटलेल्या या सरोवरात बोटसफर आणि बेटभ्रमंती करता येते. बेटावरच्या पक्षी अभयारण्याला भेट देऊन पक्षी निरिक्षणाने पर्यटनाचा आनंद द्विगुणित होतो.ओदिशाला जायचे म्हणजे चिल्का सरोवर खास आकर्षण असते. ओदिशाच्या किनारपट्टीला लागून हे सरोवर आहे. पलीकडे बंगालचा उपसागर आहे. ओरिसा राज्यातील उथळ, सर्वांत मोठे आणि प्रसिद्ध सरोवर, चिल्का सरोवर हे एक निमखार्‍या पाण्याचे brackish water - प्रचंड सरोवर आहे. दया नदीच्या मुखाशी समुद्रकिनार्‍याला लागूनच पुरी, खुर्दा आणि गंजम अशा तीन जिल्ह्यात याचा विस्तार आहे. भारतातील हे पहिल्या क्रमांकाचे आणि जगातील दुसर्‍या क्रमांकाचे सर्वात मोठे असे समुद्रकिनारी सरोवर आहे.   खाऱ्या पाण्याचा हा अथांग जलाशय सरोवर वाटतच नाही. तो एक शांत समुद्रच वाटतो. त्याचा पलीकडचा काठ दिसत नाही. या जलाशयामध्ये खूप मोठय़ा प्रमाणावर डॉल्फिन मासे पाहता येतात.

ल्काच्या पश्चिम किनार्‍यावरील भुवनेश्वरपासून १२० किमीवरील रंभा, भुवनेश्वरहून ९७ किमी वरील बरकूल ही भुवनेश्वरपासून सोयीची आहेत. भुवनेश्वरहून ११० किमीवरील सतपाडा मात्र चिल्काच्या पूर्व किनार्‍यावर असून पुरीहून जवळ म्हणजे ६२ किमी आहे. तिथून जलपर्यटनाची सोय आहे तसेच तिथे राहण्यासाठी देखणे यात्री निवास देखील आहे. त्यामुळे पुरीवरूनच सतपाडाला जावे.हे कलकत्ता-मद्रास लोहमार्गावर भुवनेश्वरपासून सु. ८९ किमी. वर आहे.

भरभरून देणार्‍या चिल्का सरोवरातील संपन्न निसर्ग आणि मासेमारीचा प्रचंड स्रोत सरोवरातील आणि सरोवरतीरावरील कोळ्यांना अन्न, वस्त्र आणि निवारा देतो. उन्हाळ्यात जवळजवळ ९०० चौरस किमी एवढे अवाढव्य असलेले चिल्काचे पाणक्षेत्र पावसाळ्यात जवळजवळ ११६५ चौरस किमी पर्यंत वाढते. सरोवरातून निघालेला ३२ किमी लांबीचा एक लांबलचक पण अरुंद कालवा मोटो या गावी बंगालच्या उपसमुद्राला मिळतो.या सरोवराची जास्तीतजास्त खोली ही ४.२ मीटर एवढी आहे. म्हणजेच हे सरोवर बरेच उथळ असल्याचे आपल्या लक्षात येईल. अलीकडेच सीडीए ने सरोवरातून बंगालच्या उपसागराला मिळणारा आणखी एक कालवा निर्माण केला आहे आणि चिल्काच्या बर्‍याच मोठ्या विभागाला संजीवनी दिली. हे पुरी आणि गंजाम जिल्हांत पसरले आहे. याची खोली फक्त एक ते दीड मी. असते. बंगालच्या उपसागराच्या एका आखाताच्या तोंडाशी वाळूचा बांध साठून हे निर्माण झाले आहे.हा बांध काही ठिकाणी २०० मी. पेक्षा अधिक रूंद आहे. चिल्काच्या दक्षिणेस व पश्चिमेस सुंदर टेकड्या असून उत्तरेकडील सपाट भागातून भार्गवी व दया या नद्या यास येऊन मिळतात. बांधाच्या खिंडारांतून पुराचे पाणी समुद्रात जाते. चिल्काचे पाणी पावसाळ्यात गोडे व उन्हाळ्यात खारे असते. या सरोवरात पारिकूड आणि मालूड अशी दोन सुंदर बेटे आहेत. त्यांवर भातशेती होऊ शकते. तसेच सोलारी, भालेरी व जतिया या लहान टेकड्याही आहेत.

येथील वनश्री प्रेक्षणीय असून हे मासेमारीसाठी व पाणपक्ष्यांच्या शिकारीसाठी प्रसिद्ध आहे. तसेच सागरी जीवविज्ञान व मत्स्यसंवर्धन यांच्या अभ्यासाची केंद्रे आणि विश्रामगृहेही येथे उघडण्यात आली आहेत. देशातील व परदेशातील अनेक हौशी प्रवासी या रम्य स्थळास भेट देण्यास येतात.१०००० वर्षांपूर्वी हे सरोवर बंगालच्या उपसागराचाच एक भाग होता असे म्हणतात. १९८१ साली झालेल्या जागतिक रामसर कराराप्रमाणे जगातील दलदलीचा प्रदेश म्हणून या सरोवराला मान्यता मिळाली आहे. फार पूर्वीचे काळी कलिंग राज्याच्या कालखंडात हे जागतिक बाजारासाठी एक महत्वाचे बंदर असल्याचे पुरावे पुढे आले आहेत. इथे उत्खनन करतांना अनेक जाहजांची नांगरे सापडली आहेत. या सरोवरात असंख्य बेटे आहेत. १३२ गावातील दीड लाखांचे वर मच्छिमारांचा रोजगार या सरोवरावर अवलंबून आहे.

  जैववैविध्याने नटलेल्या या समृद्ध सरोवरात अनेक निर्जन बेटे आहेत. काही बेटांवर लोकवस्ती आढळते. एका बेटावर पक्षी अभयारण्यही आहे. इथे खास परवानगी घेऊन जावे लागते. सरोवरात बऱ्याच ठिकाणी मासेमारी चालते. पण मासेमारीमुळे तिथल्या पर्यावरणावर होणारा परिणाम चिंतेचा विषय आहे.

कालिजाई देवी या सरोवराची देवी. स्थानिक लोक तिच्या विविध आख्यायिका सांगतात. हे सरोवर तसे उथळ आहे. साधारण दोन मीटर इतकेच खोल आहे. त्यामुळे इथे बुडून दुर्घटना होण्याची शक्यता धूसर असते. कालिजाई देवी लोकांचे रक्षण करते, असे लोक मानतात. कालिजाईचे देऊळ सरोवरातील एका बेटावर आहे.

ओदिशातील जगन्नाथ पुरी, कोणार्क, भुवनेश्वर, कटक आणि सातपाडय़ाच्या बाजूचे चिल्का सरोवर पाहण्यासाठी पर्यटकांची गर्दी असते. भुवनेश्वरपासून पुरी साधारण साठ किलोमीटर आहे. पुरीच्या एका दिशेला ५० किलोमीटरवर सातपाडय़ाचे चिल्का सरोवर आहे. पुरीच्या दुसऱ्या बाजूला ३५ किलोमीटरवर कोणार्क आहे. ओडिशामध्ये सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्था अतिशय स्वस्त आहे. गर्दीच्या वेळा नसतील, तर ती एक चांगली सोय आहे. टॅक्सी बुक करून जाल, तर पुरीमध्ये मुक्काम, चिल्का अगदी बोटीच्या सफरीसकट आणि उलटय़ा दिशेला कोणार्क असे सगळेच एका दिवसात फिरवून आणून रात्री पुरीमध्ये सोडण्याचा दावा केला जातो. पण हा पर्याय शक्यतो निवडू नये. कारण, त्यात कोणार्क सूर्यमंदिर नीट पाहता येत नाही. पुरी-कोणार्क आणि पुरी- सातपाडा चिल्का रस्त्यावर इतरदेखील अनेक आकर्षणे आहेत.

चिल्का सरोवर नीट बघायचे असेल तर पूर्ण दिवस हवा. आदल्या रात्री मुक्काम करून कालिजाई देवीपर्यंत जायचे असेल, तर सकाळीच सहा-सात वाजता लवकर सरोवरावर जायला हवे. चिल्का पाच- सहा ठिकाणांहून नीट बघता येते. कारण हे सरोवर सत्तर किलोमीटर लांब आणि तीस किलोमीटर रुंद इतके मोठे आहे. बोट बुक करून इथे जाता येते. या पाच-सहा ठिकाणांपकी नेहमीचे म्हणजे गोपालपूरजवळील रंभा, गोपालपूर मार्गावरीलच बालुगाव आणि पुरीकडून जवळ असणारे सातपाडा. बालुगावकडून कालिजाई मंदिर जवळ आहे. तिथे बोट सेवा आहे. मंदिर परिसरात अर्धा तास फिरल्यानंतर तीन तासांत सरोवर बोटीतून पाहता येते. सातपाडय़ाकडून सरोवरातले कालिजाई मंदिर दूर पडते. जाऊन -येऊन दहा-बारा तास हवेत. सातपाडय़ाला बोटींचे बुकिंग होते. टुरिस्ट ऑपरेटर पाच ते सहा पर्यटनस्थळे दाखवणार असल्याचे सांगतात. त्यात लाल खेकडे आणि मोती पाहण्याचे एक ठिकाण, सरोवरातील पक्षी अभयारण्य, डॉल्फिन दर्शन, एक निर्जन बेट असे सगळे असते.

सातपाडय़ाकडून अगदी कालिजाईपर्यंत जाणार नसाल तरी तीन-चार तासांची सफर बोटीतून करता येते. इथली चार-पाच ठिकाणे पाहता येतात. पण बोटीच्या डिझेल इंजिनाचा कर्कश्श आवाज, रणरणते ऊन, आतवर कुठेही खाण्यापिण्याची व्यवस्था नसणे, लाकडी फळीवर कुशन टाकून बसण्याची व्यवस्था आदी समस्या आहेत. तरीही वेळ असेल, आवड असेल, तर ही बोट सफर फार मजेदार आहे. बोटीचे भाडे माणशी ५० रुपये किंवा सगळ्या बोटीचे ८०० रुपये असे आहे. अथांग सरोवरात केलेला हा प्रवास खूप रमणीय असतो. बेटावरील देवीचे मंदिर छोटेसे पण आकर्षक आहे. खाण्या-पिण्याची आणि विविध वस्तूंच्या विक्रीची दुकाने तिथे मांडलेली आहेत. साधारण तीन तास या सगळ्या प्रवासासाठी पुरतात. भुवनेश्वर-विजयवाडा या राष्ट्रीय महामार्गावरून होणारा आपला प्रवास फार सुंदर होतो. अध्र्या दिवसात हा कार्यक्रम उरकता येतो. तिथे ४ तासांची पण बोट राईड आहे, पण ती मात्र कंटाळवाणी असते. बाळूगाव नावाच्या गावी गेल्यावर इथून आपल्याला सरोवरात फेरफटका मारण्यासाठी यांत्रिक बोटी मिळतात.

या धक्क्यावरुन आपल्याला राईडला नेले जाते.

 फायबरच्या होड्या तशा जुनाटच दिसतात. निष्काळजीपणे कसातरी रंग फासून नूतनीकरण केलेल्या. इतक्या बेढब, कुरूप होड्या सहसा कुठेच दिसत नाहीत. पर्यटक का म्हणून पुन्हा इथे येतील? हेच रंगकाम थोड्याफार कलात्मकतेने आणि सफाईने करून होड्या तेवढ्याच खर्चात सुंदर बनवता आल्या असत्या. इथे कौशल्य, कसब नाहीतर किमान सौंदर्यदृष्टी, कलासक्ती नक्कीच कमी पडलेले आढळले. मंदिरे बांधतांनाचे सगळे पारंपारिक कुशल, कसबी कामगार कुठे नाहीसे झाले बरे? परकीय आक्रमकांनी सगळे लुटून नेल्यावर आणखी काय होणार? कलावंत कामाच्या भाकरीच्या शोधात विस्थापित झाले असावेत. उरलेल्यात व्यावसायिकतेचा अभाव असावा.

इथल्या होड्यांची चालन व्यवस्था - मोटरायझेशन वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. सुकाणूच्या फूट दोनफूट वर एक इंजिन बसवलेले असते. याच्या खालच्या टोकाला लांब दांडी असते. वर खाली करता येण्याजोगी. वर केली की दांडीचे खालचे टोक पाण्याबाहेर. या पाण्यात बुडू शकणार्‍या टोकाला पंखा. दांडी खाली करून पाण्यात बुडवला की तो होडीला पुढे ढकलतो. वळवला की बोट वळते. आणखी वेगळे सुकाणू काही दिसत नाही. उसाच्या चरकाचे इंजिन जसे हाताने थोडेसे फिरवून - क्रॅंकिंग करून - सुरू करतात तस्सेच हे देखील सुरू करतात.

वाटेत डॉल्फीन दर्शन ठिकाण दिसतात चिल्का सरोवर महाप्रचंडच आहे. वाटेत काही बेटे लागली. एका बेटावर शिडाची होडी उलटी करून तंबू तयार केला होता.

एका मोठ्या बेटावर होडी उभी केली जाते. उतरल्याबरोबर  मोतीविके गराडा घालतात. हे लोक शिंपले टोपलीतून काढून फोडून दाखवतात. दर दोनचार शिंपल्यामागे एकाद्यात मोती निघतोच. भरपूर बघून घ्या. घेऊ मात्र काहीच नका. सुरवातिला आव्वाच्या सव्वा दर सांगितला जातो.मात्र घासाघीस केली तर तीनशेचा पांढरा मोती सत्तर ऐशीवर येतो. नंतर दर पाचसात मोत्यामागे एखादा काळा मोती दाखवतात. काळे मोती दुर्मिळ असतात. नशिबानेच मिळतात वगैरे आख्यान बंगाली वळणाच्या उडियामिश्रित गोल हिंदीत सुरू होते.  हे मोती आठवण म्हणून घेतले तरी नंतर अर्थातच ते प्लॅस्टीकचे असल्याचे आढळते.नर मादी असे शिंपले असतात, मादी शिंपल्यात मोती असतात असे सांगतात. काही शिंपल्यात चपटा मोती तर काही शिंपल्यात गुलाबीसर मोती,  एकात चक्र, तर एकात काळा मोती काढून दाखवतात. नंतर छोटे खडक सारखे दगड फोडून, त्यातून गुरुचा खडा, माणिक, पाचू, पोवळे, इ. काढून दाखवले जातात. ते इतके चकचकीत व पैलू पाडलेले कसे? हा प्रश्न नक्कीच मनात येतो.

परतीच्या वाटेत एक सुरेख बेट लागते.इथले यात्री निवास आकर्षक सुरेख आहे. 

त्यांचा दूरध्वनी क्रमांक प्रकाशचित्रात दिसतो आहेच.

नयनरम्य असे सरोवर, अतिशय निसर्गरम्य अशी सृष्टी, शांत, आल्हाददायक वातावरण, पक्षीनिरीक्षणासाठी भरपूर संधि, यामुळे पर्यटनासाठी सुरेख ठिकाण. मंद वार्‍यावर मधुर ध्वनि करणारी इथली सतपाडा, नलबन, कालीजल, सोमोलो, हनीमून आयलंड वगैरे जमतील तेवढी वेळूची बेटे जरूर पाहावीत. सतपाडा हे तीन बाजूंनी पाण्याने वेढलेले नयनरम्य पक्षी अभयारण्य आहे.रे. सतपाडाला तर वर म्हटलेल्या इरावदी डॉल्फीन या दुर्मिळ जातीच्या डॉल्फीनचे दर्शन देखील घडते. कंथापंथा, कृष्णप्रसादराह (जुने नाव परीकुडा), नवापारा आणि सनाकुडा ही चिल्कामधील इतर बेटे आहेत. एखादा दिवस राहून नौकाविहार करावा, पक्षीनिरीक्षण करावे, आवडत असल्यास ताज्या मासळीचा आस्वाद घ्यावा आणि ताजेतवाने होऊन परतावे.

स्थलांतरित पक्षांना बघण्यासाठी बेस्ट डेस्टिनेशन चिल्का सरोवर!

स्थलांतर करणार्‍या पक्ष्यांचे हे सरोवर म्हणजे भारतीय उपखंडातील सर्वात मोठे असे हिवाळी आश्रयस्थान आहे. पक्ष्यांच्या तसेच वनस्पतींच्या अनेक दुर्मिळ तसेच धोक्यात आलेल्या प्रजाती इथे आढळतात. मासे देणारा हा एक प्रचंड असा स्रोत आहे. सरोवराकाठच्या तसेच सरोवरातील बेटांवरच्या १३२ गावात दीड लाखापेक्षा जास्त कोळी आपला उदरनिर्वाह फक्त या सरोवरातील मासेमारीवर करतात.

   स्थलांतर करणार्‍या पक्ष्यांच्या १६० पेक्षा जास्त प्रजाती इथे हंगामात स्थलांतर करतात. कॅस्पियन समुद्र, बैकल सरोवर, अरल समुद्र, तसेच रशिया, किरगिजस्तानमधील गवताळ प्रदेश, मध्य आणि आग्नेय आशिया, लडाख आणि हिमालयासारख्या अतिदूरच्या आणि दुर्गम प्रदेशातील पक्षी इथे आश्रय घेतात. स्थलांतर करणारे पक्षी सर्वात जवळचा असा सरळ रेषेतील मार्ग न निवडता जरा दूरच्या मार्गाने येतात याचा विचार केला तर असे लक्षात येते की ते जवळजवळ १२,००० किमी.चा प्रवास करून चिल्का सरोवरात येतात.

साधारण ११ हजार स्क्वेअर किमी परिसरात पसरलेला चिल्का सरोवर जगातलं सर्वात मोठं समुद्री सरोवर आहे. ओडीशातील पुरी जिल्ह्यात हे सरोवर आहे. या सरोवरात अनेक छोटे छोटे सुंदर व्दीप आहेत. हिवाळ्यात इथे कॅस्पियन सागर, इराण, रशिया आणि सायबेरियामधून आलेले स्थलांतरित पक्षी बघायला मिळतात. त्यासोबत या सरोवरामध्ये अनेक प्रकारच्या वनस्पती आणि जीव-जंतू आढळतात. जर तुम्हालाही पक्षांना बघण्याची आवड असेल तर चिल्का सरोवर हे बेस्ट डेस्टिनेशन ठरु शकतं. 

सरोवराची खासियत

चिल्का सरोवरात १६० पेक्षा जास्त प्रकारचे मासे आहेत. बोटिंगसोबतच इथे फिशिंग करण्याची सुविधाही आहे. त्यासोबतच सी इगल, ग्रेलॅन गीज, पर्पल मोरहेन, फ्लेमिंगो जकाना यांच्याही प्रजाती बघायला मिळतात. पक्षांसोबतच इथे जंगली जनावरे जसे की, ब्लॅकबग, गोल्डेन जॅकाल, स्पॉटेड हरिण आणि हायना सुद्धा आहेत. 

डॉल्फिन आहे या सरोवराचं आकर्षण

चिल्का सरोवर २७ फेब्रुवारी २०१८ ला आंतरराष्ट्रीय स्तरावर इरावदी डॉल्फिनचं सर्वात मोठं ठिकाण घोषित करण्यात आलं आहे. इथे १५५ इरावदी डॉल्फिन आढळले आहेत. यांची संख्या गेल्यावर्षीच्या तुलनेत खूप जास्त आहे. हिवाळ्यात इथे सर्वात जास्त पक्षी बघायला मिळतात. स्थलांतरित पक्षांसोबतच इतरही पक्षी इथे बघायला मिळतात. 

   १९८१ मध्ये चिल्का सरोवराची आंतरराष्ट्रीय महत्त्वाचे पहिले भारतीय जलस्थान म्हणून रमसर परिषदेत निवड झाली. एका पाहणीनुसार ४५ टक्के पक्षी हे जमिनीवर राहाणारे, ३२ टक्के पक्षी पाण्यात राहाणारे आणि २३ टक्के पक्षी हे बगळ्यासारखे लांब पायांचे, पाणथळ जागी राहाणारे असतात. चिल्का सरोवर १४ जातींच्या शिकारी पक्ष्यांचे निवासस्थान आहे. १३५ दुर्मिळ आणि धोक्यात आलेल्या इरावद्दी प्रजातीचे डॉल्फीन इथे आढळले आहेत. त्याशिवाय इथे सरपटणार्‍या प्राण्यांच्या आणि उभयचरांच्या ३७ प्रजाती आढळतात. सूक्ष्मशैवाल, समुद्री लव्हाळी, समुद्री गवत, मासे, खेकडे चिल्काच्या निमखार्‍या पाण्यात फोफावतात. त्यामुळे चिल्काला पर्यावरणाच्या दृष्टीने असामान्य महत्त्व प्राप्त झाले आहे. चिल्का हे पक्षी अभयारण्य म्हणूनही घोषित केले गेले आहे.

या सरोवराच्या विकासासाठी १९९२ साली चिलका डेव्हेलपमेंट अथॉरिटी नावाची संस्था स्थापन करण्यात येवून तिच्याकडे या सरोवराच्या विकासाची जबाबदारी या संस्थेवर सोपविली गेली आहे. इंडीयन सोसायटी रजिस्ट्रेशन ACT या कायद्याखाली या संस्थेची नोंदणी करण्यात आली आहे. संस्थेचे उद्देश पुढीलप्रमाणेः (१) सरोवराच्या पारिस्थितीकीचे संरक्षण करणे (२) समाजाच्या हिताच्या दृष्टीने उपलब्ध साधनसामग्रीचा एकात्मिक विकास साधणे (३) जगातील व देशातील इतर संस्थांच्या मदतीने बहुआयामी विकासाच्या दृष्टीने प्रयत्न करणे (४) जगातील व देशातील या संबंधात कार्य करणार्‍या संस्थांशी संपर्क साधून भविष्यातील विकासाची दिशा ठरविणे.

या संस्थेने एक अतिशय उपयुक्त अशी भागीदारी प्रस्थिापित केली आहे. या भागीदारीत राज्य सरकारची १७ कार्यालये, ३३ स्वयंसेवी संस्था, ४ देशाची मंत्रालये, ६ राष्ट्रीय व अंतरराष्ट्रीय संस्था, १२ संशोधन संस्था व ५ कमियुनिटी ग्रूप्स यांचा समावेश करण्यात आला आहे. १९९२ साली सुरवातीला या सर्वांना घेवून एक कृती आराखडा तयार करण्यात आला पण योग्य तांत्रिक ज्ञानाअभावी तो मूर्त स्वरुपात ये़वू शकला नाही. म्हणून १९९७ साली आधीच्या आराखड्याची पुनर्रचना करुन त्यातील दोष दूर केले व नवीन कार्यक्रम आखण्यात आला आहे. या संस्थेला केलेल्या कामाबद्दल अनेक पुरस्कारही प्राप्‍त झाले आहेत.

भारतात आणि जगात अनेक ठिकाणी सरोवरे आहेत. यातीलच ओडिशा राज्यात चिल्का हे अतिशय मोठे सरोवर आहे. चिल्का हे भारतातील सर्वात मोठे तर जगातील दुसरे मोठे समुद्री सरोवर आहे.

या सरोवराचे खास आकर्षण म्हणजे या सरोवराचे पाणी पावसाळ्यात गोडे आणि उन्हाळ्यात खारे असते. जगभरातील पर्यटक हा सरोवर पाहण्यासाठी येत असतात.

चिल्का सरोवर कोलकाता आणि मद्रास लोहमार्गावर भुवनेश्वरपासून 89 किलोमीटर एवढ्या अंतरावर आहे. येथील वनसंपदा प्रेक्षणीय असून मासेमारीसाठी आणि पाणपक्ष्यांच्या शिकारीसाठी हे सरोवर प्रसिद्ध आहे.

या सरोवरात पारिकूड आणि मालूड अशी दोन सुंदर बेटे आहेत. या दोन बेटांशिवाय येथे अनेक निर्जन बेटे देखील आहेत.

या सुंदर बेटांवर भातशेती होते. यातील काही बेटांवर लोकवस्ती देखील आहे. तसेच सोलारी, भालेरी आणि जतिया या लहान टेकड्या देखील आहेत. या ठिकाणी येण्यासाठी परवानगी घ्यावी लागते. चिल्का सरोवरात खूप ठिकाणी मासेमारी चालते.

चिल्का हे भारतातील सर्वात मोठे खाऱ्या पाण्याचे सरोवर आहे. भारतीय उपखंडात स्थलांतरित होणाऱ्या पक्ष्यांसाठी देखील चिल्हा सरोवर प्रसिद्ध आहे.

चिल्का या सरोवरात विविध प्रकारच्या वनस्पती असून अनेक प्रजातींची जनावरे देखील येथे आहेत. जैववैविध्याने नटलेल्या या सरोवरात बोटसफर आणि बेटभ्रमंतीला पर्यटक खास पसंती देतात. चिल्का सरोवरात दोन प्रकारचे डॉल्फीन आहेत. चिल्का सरोवरातील पर्यटनाचा सर्वात महत्त्वाचा टप्पा म्हणजे सरोवरातील बेटं आहेत.

हे सरोवर सत्तर किलोमीटर लांब आणि तीस किलोमीटर रुंद आहे. तर 16 ते 32 किमी रूंद आहे. याची खोली फक्त एक ते दीड मीटर असते. यामुळे येथे बुडून होणाऱ्या दुर्घटना घडत नाहीत.

बंगालच्या उपसागराच्या एका आखाताच्या तोंडाशी वाळूचा बांध साठून हे निर्माण झाले आहे.

चिल्का हे ओडिशामधील पुरी आणि गंजाम या दोन जिल्हांमध्ये पसरले असून याचा विस्तार पावसाळ्यात 1,165 चौ. किमी आणि उन्हाळ्यात 891 चौ. किमी. असतो.

कालीजाई द्वीप

हे आयलंड देवी कालीच्या मंदिरासाठी आणि आजूबाजूच्या सुंदरतेसाठी प्रसिद्ध आहे. जानेवारीमध्ये मकर संक्रांतीच्या दिवशी इथे भाविकांची मोठी गर्दी असते. 

सतपाड़ा

हे ठिकाणा डॉल्फिन पॉईंटच्या जवळ आहे. इथे इरावदी आणि बॉटल नोस डॉल्फिन सहजपणे बघता येतील.

कधी जावे?

तसं तर इथलं वातावरण वर्षभर चांगलं असतं त्यामुळे इथे तुम्ही कधीही जाऊ शकता. पण जास्तीत जास्त पक्षी बघण्यासाठी ऑक्टोबर ते मार्च दरम्यानचा काळ चांगला असतो. 

कसे पोहोचाल?

विमान मार्गे - भुवनेश्वर येथील जवळील एअरपोर्ट आहे. सरोवरापासून हे जवळपास १२० किमी अंतरावर आहे. सरोवरापर्यंत पोहोचण्यासाठी येथून टॅक्सी किंवा बसेस मिळतात.

रेल्वे मार्ग - बालूगांव हे येथील जवळचं रेल्वे स्टेशन आहे. बालूंगावमधून सरोवराला पोहोचण्यासाठी बसेस उपलब्ध आहेत. 

रस्ते मार्ग - NH5 पासून चिल्का सरोवराचा एक भाग सहजपणे पाहिला जाऊ शकतो. त्यासोबतच भुवनेश्वर आणि कटकपासून ते बालूगांवपर्यंत सतत बसेस सुरु असतात.