अंदमान व निकोबार

 

अंदमान निकोबर बेटं नक्की कशी आहेत?

 अंदमान द्विपसमूह भारताचे अविभाज्य अंग आहे. ही आपल्याकरता खरेच आनंदाची गोष्ट आहे. हिंदी महासागरास मिळालेले, हिंदी हे नामाभिधानही कदाचित, ह्याच आपल्या अस्तित्वाचे द्योतक असावे.अंदमान आणि निकोबार द्वीपसमूह!! बंगालच्या उपसागरात असणारी भारताची पाचूची बेटं!! निळाशार समुद्र, गर्द वृक्षराजी , अफाट सागरी संपत्ती आणि निसर्ग हेच डोळ्यांसमोर येतं. याच्या जोडीने सेल्युलर जेल आणि सावरकरांमुळेही आपण या बेटांशी जोडलो गेलो असतो. बंगालच्या उपसागरात असलेली अंदमान आणि निकोबार ही बेटे भारताच्या मुख्य भूमीपासून दूर आहेत. या बेटांना आगळ्या- वेगळ्या संस्कृतीचे आणि अनोख्या निसर्गसंपदेचे वलय लाभले आहे. नजरेत न मावणारे विस्तीर्ण समुद्र किनारे,निळेशार पाणी, पांढरीशुभ्र वाळू, आपल्याशी हितगुज करणाऱ्या अगणित लाटा आणि हिरवीगार सदाहरित जंगले हे तेथील आकर्षण आहे.नीरव शांतता आणि शांत समुद्र जिथे एकत्रितपणे अनुभवण्यास मिळते ते ठिकाण म्हणजे अंदमान.सूर्यकिरणांत चमचमणारा, काही ठिकाणी निळसर हिरवा, तर काही ठिकाणी गडद निळा भासणारा समुद्र आणि सोनेरी वाळूच्या आधाराने विसावलेले हिरव्या जंगलांचे असंख्य तुकडे! हे अंदमानचं विलोभनीय दर्शन! अंदमान नुसतंच सुंदर नाही तर वेड लावणारं आहे.तसेच अंदमान म्हटलं की, आपल्याला आठवतात ते स्वातंत्र्यवीर सावरकर व त्यांना झालेली काळ्या पाण्याची शिक्षा. भारताने जपून ठेवलेलं एक सुंदर गुपित! आपण राहतो त्या जगापासून दूर, कल्पनातीत सौंदर्याने नटलेलं एक अनोखं जग!

   असे मानले जाते की अंदमानच्या नावाचे मूळ संस्कृत आहे. म्हणजे हनुमान या शब्दाचा हा मल्याळीतला उच्चार आहे. मल्याळीत हनुमानाला हण्डुमन म्हणतात व त्यावरून अंदमान हा शब्द आला आहे. निकोबारचा अर्थ आहे नेकेड लोकांची जमीन. या बेटांवर असलेल्या मूळ आदिवासी जाती बाहेरच्या लोकांबरोबर अजिबात मिसळत नाहीत. अशा ५०० जातींचे लोक येथील विविध बेटांवर राहतात.

तेराव्या शतकात झाओ रुगुआ यांनी लिहिलेल्या झु फॅन झी या पुस्तकात अंदमानचे नाव मध्य चिनी भाषेत 'ąanh də man( आधुनिक मँडरिन चिनी भाषेत युंटुओमन) या नावाने आले आहे. 'कंट्रीज इन द सी' या पुस्तकाच्या ३८ व्या अध्यायात झाओ रुगुआ यांनी स्पष्ट केले आहे की, लांब्री (सुमात्रा) येथून सेलानकडे जाताना प्रतिकूल वाऱ्यामुळे जहाजे अंदमान बेटांच्या दिशेने वाहतात. १५ व्या शतकात वू बेई झीच्या माओ कुन नकाशात झेंग हे च्या प्रवासादरम्यान अंदमानची नोंद "अँडेमन माउंटन" (आधुनिक मंदारिन चिनी भाषेत आंदेमान शॅन) म्हणून केली गेली. आतापर्यंत नोंदवलेले सर्वात जुने पुरातत्त्वीय पुरावे सुमारे २,२०० वर्षांपूर्वीचे आहेत; तथापि, अनुवांशिक, सांस्कृतिक आणि विलगीकरण अभ्यासातील संकेत असे सूचित करतात की या बेटांवर मध्य पॅलेओलिथिक (सुमारे 60,000 वर्षांपूर्वी) च्या सुरुवातीच्या काळात वस्ती असावी. मूळ अंदमानी लोक त्या काळापासून ते १८ व्या शतकाच्या उत्तरार्धापर्यंत या बेटांवर मोठ्या प्रमाणात विलगीकरणात राहत असल्याचे दिसून येते. राजेंद्र चोल दुसरा याने अंदमान निकोबार बेटांचा ताबा घेतला. अंदमान आणि निकोबार बेटांचा वापर त्यांनी श्रीविजय साम्राज्याविरुद्ध मोहीम सुरू करण्यासाठी सामरिक नौदल तळ म्हणून केला. इ.स. १०५० च्या तंजावूर शिलालेखात सापडलेल्या या बेटाला चोलांनी मा-नक्कावरम ("महान खुली/नग्न भूमी") असे संबोधले.युरोपियन प्रवासी मार्को पोलो (१२ वे-१३ वे शतक) यांनीही या बेटाचा उल्लेख 'नेक्युवेरान' असा केला आहे आणि नक्कावरम या तमिळ नावाच्या भ्रष्ट स्वरूपामुळे ब्रिटिश वसाहतकाळात निकोबार हे आधुनिक नाव पडले असावे.

   बंगालच्या उपसागरात उ. अक्षांश ६० ४५’ ते १३० ४५’ व पू. रेखांश ९२० १५’ ते ९४० १३’ यांच्या दरम्यान वसलेला भारताचा केंद्रशासित प्रदेश. अंदमान (६,३४०) व निकोबार (१,९५३) मिळून एकूण क्षेत्रफळ ८,२९३ चौ.किमी. याच्या पूर्वेकडील समुद्रास ‘अंदमान समुद्र’ म्हणतात. उत्तर अंदमान, मध्य अंदमान, दक्षिण अंदमान, बाराटांग व रटलंड या पाच बेटांनी मिळून झालेले मोठे अंदमान, त्याच्या दक्षिणेचे छोटे अंदमान, पूर्वेकडील रिची द्वीपसमूह व इतर लहानमोठी धरून एकूण २५७ बेटे मिळून अंदमान बेटे होतात. १०० उत्तर अक्षवृत्ताच्या दक्षिणेस, छोट्या अंदमानपासून ९६ किमी. वरील कारनिकोबार, तेरेसा, कामोर्ता, त्रिंकत, नानकवरी, काचाल, छोटेनिकोबार, मोठे निकोबार इ. एकूण ६२ बेटे मिळून निकोबार बेटे होतात. अंदमानच्या आजूबाजूला टेकड्या टेकड्या आहेत, तर कारनिकोबार मात्र सर्व नारळ सुपारीच्या झाडांनी वेढलेले सखल बेट आहे.अंदमान बेटांची एकूण लांबी ३५२ व निकोबारांची २३२ किमी. आहे. सरासरी रुंदी सु. २५ किमी. आहे. हुगळीच्या मुखापासून आग्नेयीस ही बेटे ९५० कि.मी. ब्रह्मदेशातील नेग्राईस भूशिराच्या दक्षिणेस १९३ किमी. व सुमात्रा बेटाच्या ॲचिनहेड टोकाच्या पश्चिमेस १४६ किमी. अंतरावर आहेत. त्यांचे हे स्थान भारताच्या संरक्षणाच्या दृष्टीने मोक्याचे आहे. ही बेटं भारताच्या मुख्य भूमीपासून जरी दुर असली तरी इंडोनिशायपासून ही अवघ्या १५० किलोमीटर अंतरावर आहेत. तर सुमारे ३०० किलोमीटर पेक्षा जास्त अंतरावर थायलंड आणि म्यानमार हे देश आहेत. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे इंडोनेशियाच्या मलाक्का आखात्याच्या जवळच निकोबार बेटाचे टोक किंवा भारतातील सर्वांत दुरचे टोक इंदिरा पॉईंट हे आहे.

     पोर्ट ब्लेअर हे राजधानीचे शहर कलकत्ता व मद्रासपासून अनुक्रमे १,२५५ व १,१९१ किमी. दूर आहे. अंदमानला शहीद द्वीप व निकोबारला स्वराज्य द्वीप अशी नवी नावे सुचविली आहेत.एकूण, सुमारे ५७० बेटे आहेत, त्यापैकी ४० बेटांवर लोकवस्ती आहे आणि १० पर्यटकांसाठी उपलब्ध आहेत, शिवाय, अंदमान बेटांवर पर्यटक जाउ शकले तरी निकोबार बेटे सामान्यतः लोकांसाठी बंद असतात. एकूण लोकसंख्या सुमारे 35 हजार आहे, त्यापैकी फक्त 500 आदिवासी आहेत. पर्यटकांना या आदिवासीना भेटायला परवानगी नाही, कारण भारत सरकार या आदिम जमातींना त्यांच्या मूळ स्वरुपात जतन करण्याची काळजी घेते आहे 

   मोठया भरतीने केव्हाही समुद्राचे पाणी वस्तीत शिरते, त्यामुळे सर्व घर ही 5 ते 6 फुट बांबूची मचाण व त्यावर बांबूचे घर असते. शिक्षणाची सोय म्हणून केंद्रीय शाळा उघडण्यात आल्या आहेत. तेथील नागरिकांना मुख्य भुमी (Main Land) म्हणजेच भारताबद्दल खुप आकर्षक आहे .शिक्षणासाठी सेन्ट्रल स्कुल आहे.लोक हिंदी भाषा बोलतात व समजतात पण सेंथली जमात यांची स्थानिक भाषा ऊलचु आहे. दुसऱ्या महायुद्धात तेथे जपानी सैन्य होते, असे ऐकण्यात आले. कारण स्थानिक लोक हे मिक्स ब्रीडचे असुन ते नेपाळी किंवा जपानी सारखे दिसतात असे म्हणणे वावगे ठरणार नाही. त्यांची नावे पण सुरेश जॅक्सन, रमेश युरियल अशा प्रकारची आहेत.  

   अंदमानात बाहेरचे लोक जाऊ शकतात तर निकोबार बेटावर पर्यटक जाऊ शकत नाहीत. तेथे फक्त रिसर्चसाठी निवडक लोकांनाच जाता येते. या बेटांवर कासवे खूप प्रमाणात आढळतात त्यात सर्वात मोठे डर्मोचेलेम कोरिअसी या नावाचे कासव जसे सामील आहे तसेच सर्वात छोटे ऑलिव्ह राईडली हे कासवही सामील आहे. भारतीय चलनाच्या २० रूपयांच्या नोटेवर जे जंगल आहे ते अंदमानातले जंगल आहे.

    या बेटांवर व्यावसायिक मासेमारीला बंदी आहे. त्यामुळे येथे मासे त्यांचे पूर्ण आयुष्य जगू शकतात. फुलपाखरांसाठी हे हॅपी आयलंड मानले जाते कारण येथे विविध प्रकारची व खूप मोठ्या संख्येने फुलपाखरे आढळतात. हे बेट कोकोनट क्रॅबसाठीही प्रसिद्ध आहे. हे खेकडे जमिनीवरील सर्वात मोठे खेकडे समजले जातात. त्याची लांबी १ मीटरपर्यंतही असते. हे खेकडे नारळाच्या करवंट्या दातांनी फोडतात. येथील राज्य प्राणी आहे डुगोंग. हा समुद्री जीव अतिशय लाजाळू असतो. या प्राण्याची देशात पाच ब्रिडींग सेंटर आहेत त्यातील एक अंदमानात आहे.

      जर तुम्हाला निळ्याशार सुमुद्र किनाऱ्यावर फिरण्याची मजा अनुभवायची असेल तर तुम्ही अंदमान निकोबारला अवश्य भेट देऊ शकता. स्कूबा डायविंगचा आनंद घेण्यासाठी हे ठिकाण पर्यटकांमध्ये आकर्षणाचं केंद्र आहे. येथे समद्रामधील जीवन अनुभवणं हा एक वेगळा अनुभव असतो. 

हिल स्टेशन्स आणि पर्वतरांगाबरोबरच तुम्ही थंडीतही अंदमान आणि निकोबार बेटांनाही भेट देऊ शकता. इथलं मुंजोह ओशिएन रिसॉर्ट अ‍ॅडव्हेन्चर स्पोर्टससाठी नावाजलेलं आहे. 

    अंदमान व कारनिकोबार ही दोन वेगळी बेट आहेत. प्रशासकीय कारणासाठी, कार निकोबार हे बेट अंदमानचे उप विभाग म्हणून जाणले जाते. अंदमान व निकोबारची राजधानी ही पोर्टब्लेअर आहे. अंदमान व निकोबार मधील सागरी अंतर 75 ते 100 किमी. च्या आसपास आहे. अंदमानला विमानतळ असुन हे दोन टेकड्यांच्या मधोमध आहे. सदर विमानतळ हे नेव्हल बेस म्हणून ओळखले जाते व ते भारतीय नौसेनेच्या अधिपत्या खाली येते.

     अंदमान-निकोबार बद्दलच्या या गोष्टी प्रत्येक भारतीयाला ठाऊक असायलाच हव्यात!

अंदमान निकोबार बेटे ही भारताचाच एक भाग आहेत. येथे प्रत्येक वर्षी लाखो प्रवासी सुट्टी घालवायला येतात. अंदमान निकोबारबद्दल  काही विलक्षण गोष्टी आहोत.

१. या बेटांच्या निर्मितीबद्दल अनेक मतमतांतरे आहेत. असे मानले जाते की अंदमान शब्द हनुमानाचे एक रूप आहे. जो संस्कृतशी साधर्म्य दाखवणाऱ्या मलय भाषेमधून आला आहे. मलय भाषेत रामायणातील हनुमानाच्या पात्राला हंडुमान म्हटले जाते आणि निकोबारचा अर्थ आहे नेक्ड (नग्न) लोकांचे बेट. बंगालच्या उपसागरातील बेटे ही समुद्रात बुडालेल्या ‘आव्हाकानयोमा’ या पर्वताची शिखरे आहेत.

२. येथे राहणारी जमात बाहेरून येणाऱ्या लोकांमध्ये मिसळत नाही. येथील निवासी मुख्यतः ‘जार्वा’ जमातीचे आहेत. त्यांची लोकसंख्या ५०० पेक्षाही कमी आहे.

३. संपूर्ण जगात आजही हे बेट खूप चर्चेत आहे. त्याचे कारण म्हणजे आजही या बेटावर कितीतरी अशा जागा आहेत जिथे मनुष्य पोहचू शकलेला नाही.

    येथील ५७२ बेटांपैकी केवळ  ३६ बेटे अशी आहेत जिथे माणूस जाऊ शकतो आणि राहू शकतो. निकोबारवर जाण्यासाठी फक्त रिसर्च आणि सर्वेसाठी निवडलेल्या लोकांनाच जाण्याची परवानगी आहे. सर्वच पर्यटकांना येथे जाण्याची अनुमती दिली जात नाही.अंदमान निकोबार बेटे ही प्रामुख्याने ज्वालामुखी निर्मित असून या भागातील एकूण ५७२ बेटांपैकी ३४ बेटांवर मानवी वस्ती आहे. अंदमान बेट समूहात लहान-मोठी सुमारे 304 बेटे आहेत तर निकोबार बेट संवाद सुमारे 22 बेटे आढळतात. अंदमान बेटे निकोबार बेटें पासून 10 अंश खाडीमुळे विभागली गेली आहे. अंदमान बेटाचे मोठे अंदमान व लहान अंदमान असे दोन भाग आहेत.

मोठी अंदमान चे उत्तर ,मध्य व दक्षिण अंदमान असे भाग आहेत. 

४. येथे सर्वात जास्त समुद्र कासव सापडतात. जगातील सर्वात मोठे कासव येथेच सापडला आहे. या कासवाचे नाव Dermocheleys Coriacea आहे. ही समुद्री कासवे आकाराने खूप मोठी असतात आणि प्रत्येक वर्षी अंदमानात पोहोचतात. जगातील सर्वात छोटे कासव ओलिव राइडली सुद्धा अंदमानात आपले घर बनवते. 

५. आपल्या रुपयांच्या नोटीवर जो जंगलाचा भाग दिसतो, तो अंदमान बेटाचाच आहे.

६. अंदमानमध्ये व्यवसायासाठी मच्छीमारी करण्यास सक्त मनाई आहे. हे जगातील त्या निवडलेल्या प्रदेशांपेकी एक आहे जिथे समुद्री प्राण्यांना त्याचे जीवन स्वच्छंदीरित्या जगायला मिळते.

७.   शंभर वर्षांपूर्वी सूर्याची पहिली किरणे अंदमानच्या बेटांवर पडली होती. म्हणजे त्या दिवशी सूर्य या भागातून उगवला होता. असे सौभाग्य ‘कैचल’ बेटाला ही मिळाले होते.

८. अंदमानमध्ये फुलपाखरे खूप दिसतात. अंदमान फुलपाखरांसाठी ‘हॅप्पी आइलंड’ आहे. जवळपासच्या उष्णकटिबंध बेटांवरून इथे हजारो फुलपाखरे येथे येतात.

९. अंदमानमध्ये कोकोनट क्रॅब खूप जास्त दिसतात. हे जमिनीवर मिळणारे सर्वात मोठे खेकडे आहेत. त्यांची लांबी १ मीटर पर्यंत असते. ह्यांचा नारळ हा आवडता आहार असतो. हे आपल्या तोंडाने नारळासारख्या मजबूत कवच असणाऱ्या फळालाही तोडू शकतात.

१०.      येथे सर्वात जास्त बंगाली भाषा बोलली जाते. त्याशिवाय हिंदी, तमिळ, तेलुगु, मल्याळम भाषा बोलणारे लोकही इथे आहेत.

११.      अंदमानचा राज्यप्राणी डुगोंग आहे. हा एक समुद्री जीव आहे आणि तो आपल्या जोडीदाराबरोबर खूप लाजाळू राहतो. यांचे ५ ब्रीडिंग सेंटर आहेत. त्यातील एक अंदमानात आहे.

१२. भारतात एकच सक्रीय ज्वालामुखी आहे, तो अंदमानात आहे. हा ज्वालामुखी आइलँड पोर्ट ब्लेअर पासून १३५ किलोमीटर लांब स्थित आहे. अनेक पर्यटक खास हा ज्वालामुखी पाहण्यासाठी येथे येतात.

१३. पहिला युरोपीय व्यक्ती ज्याने अंदमानात आपली कॉलनी बनवली तो डॅनिश (डेन्मार्क चा निवासी) होता. हा १७५५ मध्ये अंदमानला पोहोचला होता. इंग्रज पहिल्यांदा १७८९ मध्ये अंदमानला चंथम बेटावर आले होते. इंग्रजांनी इथे आपली कॉलनी आणि नेवल मिलेट्री बेस बनवला.

१४. डेनिश वसाहत कायदा १८६८ रोजी संपुष्टात आणला गेला. कारण इंग्रजांनी ती जागा विकत घेतली होती. त्यानंतर संपूर्ण बेटावर इंग्रजांचे राज्य अस्तित्वात आले होते.

१५. सुभाषचंद्र बोस यांनी आपल्या ‘आझाद हिंद सेनेला’ जपानच्या मदतीने अजून मजबूत केले. हा दुसऱ्या महायुद्धाचाच काळ होता. बोसांनी अंदमान-निकोबारच्या उत्तर आणि दक्षिणी बेटांना शहीद द्वीप आणि स्वराज द्वीप असे नाव दिले.

१६. दुसऱ्या महायुद्धाच्या काळात अंदमान आणि निकोबार भारताचे एकमात्र असे भूमीक्षेत्र होते जे जपानने काबीज केले होते. जपानने भारताच्या उत्तर पूर्वचे काही भागही काबीज केले होते. सहा महिने जपानची या भागांवर सत्ता होती. मात्र अंदमान आणि निकोबार ह्या बेटावर ३ वर्षापर्यंत जपानने राज्य केले होते.

१७. अंदमानच्या दोन बेटांची नावे ईस्ट इंडिया कंपनीच्या दोन अधिकाऱ्यांच्या नावावरून ठेवण्यात आली आहेत. ह्या बेटांची नावे हेवलॉक बेट आणि नील बेट अशी आहेत.

१८. इंग्रजी शासनामध्ये अंदमानचे नाव ‘काळ्या पाण्याच्या’ शिक्षेसाठी खूप चर्चित होते. येथील सेल्युलर जेल आजही स्वातंत्र्य संग्रामातील क्रांतीवीरांची गोष्ट सांगतात. आता या जेलला राष्ट्रीय स्मारक बनवले आहे.

१९. भारतापेक्षा अंदमान हे इंडोनेशिया आणि म्यानमार देशांच्या जवळ आहे. अंदमान इंडोनेशिया पासून १५० किलोमीटर लांब आहे. तर भारतापासून मात्र अंदमान ८०० किलोमीटर लांब आहे.अंदमान निकोबार ची राजधानी असलेले पोर्टब्लेअर मुख्य भूमीशी चेन्नई, विशाखापटनम व कोलकाता या शहरांना जोडलेले आहेत.

२०. अंदमान बेटावरील ९० टक्के भाग जंगली आहे. हा भाग भारतातील कोणत्याही राज्यापेक्षा जास्त आहे.

भूवर्णन :

      ही बेटे म्हणजे समुद्रतळावरील सुं. ७,००० मी. उंचीच्या पर्वतश्रेणींचा माथ्याचा भाग असून त्यांची समुद्रसपाटीपासून सरासरी उंची सु. ३३५ मी. आहे. कारनिकोबार व छोटे अंदमान ही बहुतेक सपाट आहेत. बाकी सर्व डोंगराळ आहेत. उत्तर अंदमानामधील सॅडल शिखर ७३१⋅५ मी. व ग्रेट निकोबारमधील मौंट थुलियर ६४२ मी. उंच आहे. टेकड्याटेकड्यांमधील सखल भागांत काही ठिकाणी समुद्राचे फाटे आलेले आहेत, तर काही ठिकाणी सपाट मैदानी प्रदेश आहेत. किनारा अतिशय दंतुर असून त्यावर अनेक खाड्या व सुरक्षित बंदरे आहेत. बेटांचा कोणताही भाग समुद्रापासून १६ किमी. पेक्षा अधिक दूर नाही. अंदमानच्या उत्तरेकडील प्रिपॅरिस खाडी (सु.१,००० मी. खोल), अंदमान व निकोबार यांमधील १० अक्षांश (टेन डिग्री) खाडी (सु. ८०० मी. खोल) व ग्रेरेट निकोबार आणि सुमात्रा यांमधील ग्रेट खाडी (सु. १,५०० मी. खोल ) यांखेरीज बेटांजवळचा समुद्र उथळ (सु. २०० मी. खोल) आहे. पश्चिमेस सु. ५० किमी. पलीकडे बंगालचा उपसागर व पूर्वेस सु. १५० किमी. पलीकडे अंदमान समुद्र हे सु. ४,००० मी. खोल आहेत. मुख्य बेटांपासून सु. १००-१२५ किमी. दूर असलेली बेटे म्हणजे पश्चिमेस सेंटिनल बेटे व पूर्वेस बॅरन आणि नारकोंडम ही बेटे होत. बॅरन बेट हा एक सुप्त ज्वालामुखी १५३ मी. उंच आहे. १९ व्या शतकाच्या सुरवातीस त्याचा स्फोट झाला होता. नारकोंढम हा ७१० मी. उंचीचा एक मृत ज्वालामुखी असून त्याच्या मुखाचा भिंतीसारखा भाग पार नाहीसा झाला आहे.
अंदमान व निकोबार बेटांतील भूस्तरांचे अनुक्रमे आराकान योमाशी व सुमात्रामधील भूस्तरांशी बरेच साम्य दिसते. इओसीन कालातील वालुकाश्म, त्यांत ज्वालामुखीच्या उद्रेकामुळे घुसलेले डाइक, झिजेमुळे धारदार व टोकदार स्वरूप आलेले चुनखडक काही ठिकाणी सर्पेटाइन खडक, निळसर झाक असलेले पंकाश्म, पिंडाश्म, प्रवाली खडक व उत्थानाने तयार झालेल्या पुळणी, असे येथील भूरचनेचे निरनिराळ्या भागांतील सामान्य स्वरुप आहे. समुद्रातही प्रवाली खडकांच्या ओळी आढळतात. या बेटांतील डोंगरकणे क्रेटेशियस कालखंडात तयार झाले असावेत. निकोबार बेटे व बॅरन आणि नारकोंडम बेटे यांना जोडणाऱ्या रेषेवर पृथ्वीचा पृष्ठभाग काहीसा अधू आहे त्यामुळे निकोबार बेटांवर भूकंपाचे धक्के वारंवार बसतात. 
      अंदमानातील जलप्रवाह लहान, उन्हाळयात आटणारे, परंतु वेगवान आहेत. त्यातल्या त्यात दक्षिण अंदमानमधील प्रवाह थोडेसे लांब व बारमाही आढळतात. ग्रेट निकोबारमध्ये काही नद्या आहेत. 
   एकंदर हवामान नेहमी दमट व उष्ण असते, परंतु खाऱ्या वाऱ्यांमुळे ते थोडेसे आल्हाददायक होते. जवळजवळ सर्व ठिकाणी कमाल तपमान २९० ते ३१० से. असून किमान तपमान २४० ते २५० से. असते. नैऋत्य व ईशान्य मोसमी वाऱ्यामुळे या बेटांत पाऊस पडतो. दक्षिण अंदमानमध्ये व निकोबार बेटांत तो जवळजवळ वर्षभर असतो. पर्जन्यमान दक्षिणेकडून उत्तरेकडे कमी कमी होत जाते. या बेटांवरील सरासरी पर्जन्यमान ३१२ सेंमी. आहे. वर्षभर येथे सोसाट्याचे वारे असतात व वर्षातून साधारणपणे ४५ दिवस झंझावातांचा त्रास होतो. 

       महासागरातील त्याच्या स्थानामुळे, बेट असल्यामुळे अंदमान आणि निकोबारमध्ये वर्षाचे बहुतांशी दिवस हवामान ढगाळ, वादळी आणि पावसाळी राहते. धूसर राहते. 

      समुद्राच्या वाऱ्यामुळे, अंदमान आणि निकोबार बेटांवरील तापमान 23-31 डिग्री सेल्सियसच्या श्रेणीत राहते आणि वर्षभर आर्द्रता 80% असते. नैऋत्येकडून वारे वाहत असताना येथे खूप दमट असते (ओले)मान्सून - कुठेतरी मेच्या मध्यापासून ते ऑक्टोबरच्या सुरुवातीस आणि नोव्हेंबर-डिसेंबरमध्ये, ईशान्य (कोरडे) . पावसाळी दिवस पर्यटनास योग्य नाहीत, तर फेब्रुवारी अखेर व मार्च महिन्याची सुरूवात हाच मुहूर्त सर्वोत्तम समजायला हवा. ह्याच दिवसात नितळ, ऊबदार, सूर्यप्रकाश आणि कमालीची दृश्यमानताही साथ देत असते.मान्सून सामान्यतः मे महिन्याच्या अखेरीपासून सुरू होतो आणि जुलैच्या शेवटपर्यंत टिकतो - हा सर्वात वाईट काळ असतो जेव्हा वारा असतो, समुद्रात उंच लाटा उठतात आणि पाण्याखाली दृश्यमानता कमी होते. ऑगस्ट ते नोव्हेंबर या काळात मुसळधार पाऊस पडण्याची शक्यता आहे, परंतु या काळात डुबकी मारणे चांगले आहे.तापमान जरी मुंबईसारखेच असले तरी, हवामानातील महासमुद्री बेभरवसा, तिथे पुरेपूर भरून राहिलेला आहे. वर्षातले काही दिवसच तिथे वातावरण समेवर येते. निरभ्र वातावरण, स्वच्छ सूर्यप्रकाश आणि स्थिरपद, स्वस्थ समुद्र; स्वर्गसदृश हवामान प्रदान करतो. हेच दिवस तिथे पर्यटनास अत्यंत योग्य असतात. अशा दिवसात ज्यांनी तिथे पर्यटन केले, ते त्याची अविस्मरणीय गोडी, विसरूच शकत नाहीत. म्हणूनच अंदमानात पर्यटनास जातांना हवामान सुखकर असायला हवे ह्यात तिळमात्र संशय नाही. एरव्ही, पर्यटनाचे अनेक दिवस खराब हवामानामुळे गमवावे लागलेले पर्यटक तिथे काही कमी नाहीत!

 संदर्भः http://www.andaman.climatemps.com/ वरील तक्ता स्वतःहूनच सारी हवामान परिस्थिती स्पष्ट करतो.

        एकूण जमिनीच्या ७७ टक्के भाग जंगलव्याप्त असल्याने सर्वत्र घनदाट वनस्पतीचे आच्छादन दिसते. अंदमानमधील वनस्पतींचे तीन भाग पडतात: सदाहरित, पानझडी  व किनारपट्टीवरील वृक्षराजी. अंदमानमधील जंगलसंपत्ती भारतीय अर्थकारणाच्या-परकीय चलन मिळविण्याच्या-दृष्टीने अतिशय महत्वाची आहे. फणस, बांबू, पळस, नारळ, सुपारी, सागाच्या काही जाती, शिसवी, गरजन, सॅटीनवुड, कोको, पडाउक, मार्बलवुड, चुई, पपीता वगैरे झाडे आहेत. बांधकाम व रेल्वे स्लीपर्सकरिता यांपैकी काही झाडे उपयोगी आहेत. बऱ्याच ठिकाणी एकाच जातीची झाडे जवळजवळ आढळतात, हे व्यापारी दृष्ट्या फायदेशीर ठरते. कठिण व मऊ दोन्ही प्रकारचे लाकूड मिळते आणि प्लायवुड (गरजन) व आगकाड्या (पपीता) यांना उपयुक्त लाकूडही पुष्कळ मिळते. निकोबारमध्ये नारळ प्रमुख असून सुपारी, अनेक प्रकारचे सुंदर ताडवृक्ष  व काही इमारती लाकूड देणारे वृक्ष येथे आढळतात.

पावसाच्या परिणामामुळे ६०० ते ९०० मी. उंचीच्या प्रदेशात जांभ्या दगडापासून तयार झालेली जमीन आढळून येते. नद्यांच्या खोऱ्यांत गाळाच्या जमिनी आढळतात, तर किनारपट्टयांवरील जमिनीत रेतीचे प्रमाण जास्त असते. दमट व उष्ण प्रदेशात तयार होणाऱ्या जांभ्या दगडाच्या जमिनीत सेंद्रिय द्रव्यांचे प्रमाण कमी आढळून येते व पावसामुळे त्यांची धूपही जास्त होते. गाळाच्या जमिनीत मात्र चिकण मातीचे प्रमाण ५०% असून ती सिलिका द्रव्याने युक्त असते. किनाऱ्यावरील जमिनीत क्षारांचे प्रमाण जास्त आहे.  अंदमान बेटांतील खनिजसंपत्तीची अजून योग्य प्रकारे भूवैज्ञानिक दृष्टया पाहणी झालेली नसून ज्ञात असलेली खनिजे आर्थिक दृष्ट्या  किफायतशीर नाहीत. रेतीच्या खडकांत व चुनखडकांत निकृष्ट प्रकारचा दगडीकोळसा आढळत असून पोर्ट ब्लेअरच्या आसपास क्रोमियम, तांबे, लोखंड व गंधकाचे थोडेसे साठे आहेत. थोडे अभ्रक व संगमरवरही आहे. निकोबारमध्ये थोडे तांबे सापडते. बाराटांग व हॅवलॉक बेटांत तेल व गॅस मिळण्यासारखा आहे. माकडे व सरपटणारे प्राणी विपुल असून सर्पांच्या वेगवेगळ्या जाती येथे आढळतात. रानडुक्करे, हत्ती, पाणघोडे, मगरी, सुसरी, कासवे, वेगवेगळ्या प्रकारचे कीटक, जळवा व पक्षी येथे विपुल आहेत.

इतिहास : 

 अंदमान आणि निकोबार द्वीपसमूहाचा इतिहास बघता असे लक्षात येते कि अंदमान आणि निकोबारवर प्रथम वसाहत कधी झाली हे माहीत नाही. मानववंशशास्त्रज्ञांच्या मते,२००० वर्षांपासून येथे दगडी अवजारे वापरली जात आहेत. आणि तज्ञांचा असा विश्वास आहे की स्थानिक जमाती निग्रो आणि मलय वांशिक गटांमधून आग्नेय आशियातील स्थलांतरित आहेत,  यांच्याशी संबधीत काही पौराणिक कथा निर्माण झाल्या आहेत.अंदमान हा शब्द माकड देव हनुमानापासून आला आहे असे मानले जाते. बर्याच काळापासून, या जमिनींवर स्थानिक आदिवासी जमातींचे वास्तव्य होते, ज्यांना जगाला ग्रेट अंदमानचे रहिवासी म्हणून ओळखले जाते. आज सुमारे पाचशे स्थानिक लोक बेटांवर राहतात. ते किनार्‍यापासून लांब, नेहमी हिरव्यागार जंगलात राहतात आणि आलेल्या पर्यटकांना टाळतात.आदिवासी शिकार करतात, शेती आणि मासेमारी करतात. 
भारत, ब्रह्मदेश आणि अतिपूर्व यांमधील दळणवळणाच्या वाटेवर असल्यामुळे या बेटांची काही माहिती प्रवासी, व्यापारी व चाचेलोकांकडून मिळत असे. तथापि बराच काळापर्यंत ती दुर्लक्षितच राहिली. नेग्रिटो वंशाच्या लोकांना ही बेटे प्रथम ज्ञात झाली असावीत. प्राचीन अरब व भारतीय व्यापाऱ्यांच्या लिखाणांत यांचा निर्देश आढळतो. दुसऱ्या शतकात टॉलेमीने या बेटांचा उल्लेख ‘विविध प्रकारचे शंखशिंपले मिळणारे बेट’ म्हणून केलेला आढळतो. सातव्या शतकातील इत्सिंग, तेराव्या शतकातील मार्कोपोलो, १४ व्या शतकातील फ्रायर ओडोरिक व १५ व्या शतकातील निकोलो काँटी इत्यादिच्या प्रवासवृत्तांतून बेटांचा उल्लेख सापडतो. ‘अंदमान’ हे नाव हनुमान यावरून व निकोबार हे १०५० मधील तंजावर शिलालेखात उल्लेखिलेल्या नेक्कावरम् (विवस्त्र लोकांची भूमी) यावरून आले असावे असे मानतात. 10 व्या शतकातील पर्शियन प्रवासी बुझर्ग इब्न शहरयार याने नरभक्षक वस्ती असलेल्या बेटांच्या साखळीबद्दल लिहिले; नंतर मार्को पोलोने त्यात भर घातली की आदिवासींना कुत्र्यांची डोकी असतात आणि ते तामिलनाडू राज्यात तंजावरमध्ये आढळतात (पूर्वी तंजोर)ज्या द्वीपसमूहाला तिमैतिवू - "घाणेरडे बेटे" असे म्हणतात.अर्थात याला संदर्भ नाहीत. अंदमान या शब्दाचा पहिला उल्लेख चिनी साहित्यात आढळतो. कुठल्यातरी चीनी व्यापाऱ्याचे भारताच्या मुख्य भूमीकडे येणारे जहाज वादळामुळे भरकटले आणि ते या बेटांवर जाऊन पोचले. या बेटाचा उल्लेख त्यांनी येनटोमेन असा केला आहे. पुढे काही वर्षांनी म्हणजेच पंधराव्या शतकात आणखी एका चीनी प्रवाशाने आपल्या डायरीत आंदेमन पर्वत अशी नोंद केली आहे. हेच ते अंदमान.याचाच अर्थ या बेटावर चीनवरून भारताकडे येणारी जहाजे विश्रांतीसाठी थांबत असण्याची शक्यता आहे. भारतात दहाव्या शतकात चोल राजा राजेंद्र याने सुमात्रा बेटांवर हल्ला करण्यासाठी या बेटांचा वापर केला होता अस सांगितलं जात. हे सोडलं तर अंदमानचा इतिहास तसा अप्रकाशित आहे. ज्याची कोणालाही जास्ती माहिती नाही.
       तेराव्या शतकात झाओ रुगुआ यांनी लिहिलेल्या झु फॅन झी या पुस्तकात अंदमानचे नाव मध्य चिनी भाषेत 'ąanh də man( आधुनिक मँडरिन चिनी भाषेत युंटुओमन) या नावाने आले आहे. 'कंट्रीज इन द सी' या पुस्तकाच्या ३८ व्या अध्यायात झाओ रुगुआ यांनी स्पष्ट केले आहे की, लांब्री (सुमात्रा) येथून सेलानकडे जाताना प्रतिकूल वाऱ्यामुळे जहाजे अंदमान बेटांच्या दिशेने वाहतात. १५ व्या शतकात वू बेई झीच्या माओ कुन नकाशात झेंग हे च्या प्रवासादरम्यान अंदमानची नोंद "अँडेमन माउंटन" (आधुनिक मंदारिन चिनी भाषेत आंदेमान शॅन) म्हणून केली गेली. आतापर्यंत नोंदवलेले सर्वात जुने पुरातत्त्वीय पुरावे सुमारे २,२०० वर्षांपूर्वीचे आहेत; तथापि, अनुवांशिक, सांस्कृतिक आणि विलगीकरण अभ्यासातील संकेत असे सूचित करतात की या बेटांवर मध्य पॅलेओलिथिक (सुमारे 60,000 वर्षांपूर्वी) च्या सुरुवातीच्या काळात वस्ती असावी. मूळ अंदमानी लोक त्या काळापासून ते १८ व्या शतकाच्या उत्तरार्धापर्यंत या बेटांवर मोठ्या प्रमाणात विलगीकरणात राहत असल्याचे दिसून येते. राजेंद्र चोल दुसरा याने अंदमान निकोबार बेटांचा ताबा घेतला. अंदमान आणि निकोबार बेटांचा वापर त्यांनी श्रीविजय साम्राज्याविरुद्ध मोहीम सुरू करण्यासाठी सामरिक नौदल तळ म्हणून केला. इ.स. १०५० च्या तंजावूर शिलालेखात सापडलेल्या या बेटाला चोलांनी मा-नक्कावरम ("महान खुली/नग्न भूमी") असे संबोधले.युरोपियन प्रवासी मार्को पोलो (१२ वे-१३ वे शतक) यांनीही या बेटाचा उल्लेख 'नेक्युवेरान' असा केला आहे आणि नक्कावरम या तमिळ नावाच्या भ्रष्ट स्वरूपामुळे ब्रिटिश वसाहतकाळात निकोबार हे आधुनिक नाव पडले असावे.
१७ व्या शतकात त्यांकडे यूरोपीय लोकांचे लक्ष वेधलेले दिसते. त्यांनी तेथे वसाहती करून तेथील मूळच्या लोकांचे धर्मांतर करण्याचा अनेक वेळा प्रयत्न केला. पोर्तुगीज व फ्रेंच धर्मप्रचारकांनंतर १७५६ मध्ये डेन लोकांनी या बेटाचा ताबा घेतला. मोराव्हियन मिशनची मदत घेऊनही यश न आल्यामुळे डॅनिश ईस्ट इंडिया कंपनीने १७७३ मध्ये येथून काढता पाय घेतला. अंदमान बेटांच्या इतिहासाचे चार कालखंड पडतात : १७८८ पर्यंतचा चाच्यांच्या उपद्रवाचा काल १७८८-१९४१ ब्रिटिश राजवटीचा काल १९४१-४५ जपानी अंमलाचा काल व १९४७ नंतरचा भारतीय काल. १८५७ च्या स्वातंत्र्यसमरातल्या कैद्यांपासून सावरकरांपर्यंत अनेक देशभक्तांना येथील कुप्रसिद्ध बंदिशाळेत ठेवण्यात आल्यामुळे ब्रिटिशकालात ही बेटे म्हणजे काळ्या पाण्याची सजा भोगण्याचे ठिकाण मानण्यात येऊ लागले. जपान्यांनी १९४२ मध्ये या बेटांचा कब्जा घेतला व या द्वीपांना स्वयंपूर्ण करण्याचा प्रयत्न केला. १९४७ नंतर ही बेटे स्वतंत्र भारतात समाविष्ट झाली.

  मराठी लोकांच्यासाठी अंदमानच्या इतिहासातील महत्वाची घटना म्हणजे मराठी नौदलाधिकारी कान्होजी आंग्रे हे ह्या बेटांचा युद्धात वापर करणारे पहिले अधिकारी होते. 

मध्ययुगात भारतात अनेक राज्य होती, अनेक राजे होते. मात्र या राजांकडे आपले शक्तीशाली आरमार नव्हते. भारत देश हा सुपीक देश आहे. शिवाय सोन्याच्या हिऱ्याच्या प्रचंड खाणी येथे आढळतात. भारतीय राजे संपन्न होते. त्या काळातल्या कर्मठ समजुतीप्रमाणे हिंदू धर्मात समुद्रगमन करण्यास परवानगी नव्हती.अशा अनेक कारणांमुळे भारतात कोणाकडेच मोठे नौदल नव्हते किंवा कोणी समुद्रपार करून पलीकडे असलेली बेटे ताब्यात घेतली नाहीत. फक्त एक राजा सोडून.

“छत्रपती शिवाजी महाराज”

   महाराजांकडे प्रचंड मोठी दूरदृष्टी होती. स्वराज्याचं रक्षण फक्त दिल्लीच्या मुघलसत्तेपासूनच नाही तर सातसमुद्रापार हून आलेल्या गोऱ्या लोकांपासून केले पाहिजे हे त्यांनी ओळखलं होतं. यासाठीच मराठ्यांचं पहिलं आरमार त्यांनी उभा केलं. समुद्री किल्ले मजबूत केले. महाराजांच्या काळात अरबी समुद्रातून स्वराज्याकडे वाकडी नजर करून पाहण्याची टाप कोणाकडे नव्हती. पुढे मराठी आरमाराची जबाबदारी कान्होजी आंग्रेच्या कडे आली. शिवरायांच्या आणि संभाजी महाराजांच्या पश्चात स्वराज्य मोडकळीस येईल असा जो अनेकांचा अंदाज होता तो संताजी, धनाजी, कान्होजींच्या सारख्या लढवय्या सरदारांच्या मुळे खोटा ठरला. मराठी राज्याचा तारू या वादळात टिकला आणि जोमाने मार्गक्रमण करू लागला.

छत्रपती ताराराणीबाईसाहेबांच्या काळात कान्होजी आन्ग्रेनी प्रचंड पराक्रम  गाजवला.

       मुंबई ते वेंगुर्ला या किनारपट्टीवर त्यांचे वर्चस्व होते. अरबी समुद्रातच नाही तर हिंदी महासागर आणि बंगालचा उपसागर या भागातही मराठ्यांच्या लढाऊ नौका फिरत होत्या. दर्यासारंग कान्होजी आंग्रेंची दहशत लंडनपर्यंत पोहचली होती. त्यांचा बंदोबस्त कसा करावा हा प्रश्न इंग्रज सत्तेला पडला होता.बंगालच्या उपसागरावर नियंत्रण मिळवण्यासाठी तिथल्या इंग्रज डच आणि पोर्तुगीज जहाजांशी लढा देण्यासाठी कान्होजी आन्ग्रेनी अंदमान बेटावर आपला नाविक तळ उभा केला.

    अंदमान बेटावरचा हा पहिला नाविक तळ होता. कान्होजी आंग्रे यांचा हा व्युव्हात्मक निर्णय होता. कलकत्ता, मद्रास, पोंडेचरी येथून जाणारी इंग्लिश, डच जहाजे मराठ्यांच्या टप्प्यामध्ये आली. जंग जंग पछाडूनही इंग्रजांना सरखेल कान्होजी आंग्रेंचा पराभव करणे शक्य होत नव्हते. दुर्गम अशा अंदमान निकोबार बेटांमध्ये वेगाने जाऊन लपणार्या मराठी जहाजांचा पाठलाग करण्यासाठी गेलेल्या इंग्लिश नौका तिथेच जलसमाधी घेत होत्या.त्यांच्या भीतीने इंग्रजांनी कान्होजींच्या मराठा आरमाराला समुद्री चाचे म्हणून घोषित केले होते.

कोकणाचा राजा म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या कान्होजींच्या बंदोबस्तासाठी आलेले अनेक इंग्लिश दर्यावर्दी मारले गेले. एकदा तर मराठ्यांनी मुंबईच्या ब्रिटीश गव्हर्नरला ताब्यात घेतले होते. मेधाजी भटकर आणि मायनाक भंडारी यांच्या मदतीने कान्होजीनी संपूर्ण भारताच्या किनारपट्टीवर राज्य केलं.

कान्होजींच्या मृत्यूनंतर मराठा सत्तेचे आपल्या आरमाराकडे दुर्लक्ष झाले.

काही वर्षांनी आपल्या सत्तासंघर्षाच्या नादात पेशव्यांनी इंग्रजांना मराठा आरमार बुडवण्यात मदत केली. १७५६ साली पेशव्यांनी कान्होजींच्या मुलाला म्हणजे तुळाजी आंग्रेला इंग्रजांना पकडवून दिले आणि समुद्रावरील आपले राज्य देखील संपुष्टात आले.कान्होजींच्या नंतर इंग्रजांना अंदमान, निकोबार या बेटांचे महत्व लक्षात आले आणि त्यांनी वेगवेगळ्या कारणांसाठी तिथला वापर सुरु केला.

१८ व्या शतकाच्या पूर्वार्धात त्यांनी इथे आपला सैनिक तळ वसविला. त्या वेळेला अंदमान आणि निकोबार द्वीपसमूहाच्या बाजूचा जो समुद्र आहे त्याचा वापर पोर्तुगीज, इंग्रज आणि डच नौदल किंवा व्यापारी जहाजे जवळच लागून असलेल्या त्यांच्या वसाहतींना भेट देण्यासाठी किंवा परतीच्या मार्गावर करायची. ह्या जहाजांवर अंकुश ठेवण्यासाठी किंवा गरज पडल्यास आक्रमण करण्यासाठी कान्होजी आंग्रे ह्यांनी ह्या बेटाचा खुबीने वापर केलेला आढळून येतो. ब्रिटिश आणि पोर्तुगीज नौदलाने वारंवार प्रयत्न करूनही ते पराक्रमी कान्होजी आंग्रे ह्यांना कधीच पराभूत करू शकले नाहीत. त्यानंतर खूप वर्षांनी म्हणजेच १७८९ मध्ये ब्रिटिशांनी इथे त्यांची वसाहत स्थापन केली पण ती फक्त काही काळच टिकली. एका गूढ आजारामुळे तिथे लोकांचा मृत्यू होऊ लागल्यामुळे त्यांना वसाहत खाली करावी लागली. १८५७ च्या राष्ट्रीय उठावानंतर ब्रिटिशांनी इथे सेल्युलर जेलची स्थापना केली आणि इथे स्वातंत्र्यसैनिकांना शिक्षा म्हणून पाठविले जायचे.

   दुसऱ्या महायुद्धाच्या काळात अंदमान आणि निकोबार द्वीपसमूह हा काही काळ जपानच्या ताब्यात होता. नेताजी सुभाषचंद्र बोस ह्यांचे जपानशी घनिष्ठ संबंध असल्यामुळे जपानने हि बेटे त्यांच्या ताब्यात दिल्याचे आढळून येते. पण तदनंतर एक दोन वर्षात ब्रिटिशांनी ह्या बेटांचा पुन्हा ताबा मिळविला.

  भारतात गुन्हे केलेल्या अनेक कैद्यांना कठोर शिक्षा देण्यासाठी अंदमानच्या सेल्युलर जेलमध्ये ठेवण्यात येऊ लागले. तिथे अत्याधुनिक नाविक तळ उभारण्यात आला. अंदमानमध्ये झालेल्या शिक्षेची भीती एवढी होती की लोक तीला काळ्यापाण्याची शिक्षा म्हणून ओळखत होते.पुढे दुसऱ्या महायुद्धावेळी जपानी सैन्याने अंदमान निकोबारवर विजय मिळवला आणि सुभाषचंद्र बोस यांच्या आझाद हिंद सेनेच्या ताब्यात ही बेटे दिली. पण दुर्दैवाने इंग्रजांचा दुसऱ्या महायुद्धात विजय झाला आणि ही बेटे परत ब्रिटीश साम्राज्याच्या ताब्यात आली.पुढे १९४७ साली भारत सोडून जाताना इंग्रजांनी भारताच्या मुख्यभूमीबरोबरच अंदमान निकोबार ही बेटे सुद्धा स्वतंत्र केली आणि ती भारताचा अविभाज्य भाग आहेत असे घोषित केले.१ नोव्हेंबर १९५६ मध्ये ह्या बेटांना केंद्रशासित प्रदेशाचा दर्जा देण्यात आला.

आजही भारतासाठी सामरिकदृष्ट्या अंदमान व निकोबार बेटे अतिशय महत्वाची आहेत. बांगलादेशला स्वतत्र करण्याच्या युद्धात आपल्या नौदलाने अंदमानवरून केलेल्या मोहिमेचा आपल्याला खूप मोठा फायदा झाला. आजही अंदमानमुळे बंगालचा उपसागर, हिंदी महासागरावर आपले वर्चस्व टिकून आहे.याचे श्रेय जाते कान्होजी आंग्रेंच्या दूरदृष्टीला. त्यांनी तिथे नाविक तळ उभारला म्हणून अंदमान आज भारताचा एक शक्तिशाली घटक बनला आहे. नाही तर काय माहिती या बेटांचा ताबा म्यानमार मलेशिया इंडोनेशिया तिथून तुलनेने जवळ असणाऱ्या कुठल्या तरी देशाकडे असता.

सन २००४ मध्ये, हिंद महासागरातील भूकंप, आफ्टरशॉक्स आणि त्यानंतर आलेल्या त्सुनामीमुळे ही बेटे नष्ट झाली. निकोबार बेटांना विशेषत: मोठा फटका बसला: काही अंदाजानुसार, येथील लोकसंख्येपैकी एक पंचमांश लोक मरण पावले. आता जनजीवन पूर्वपदावर आले असूनही आणि पर्यटकांची वर्दळही वाढली आहे.

अंदमान निकोबार बेटं का महत्त्वाची?

भारताच्या भूभागापासून सर्वात दूर असलेली बेटाचं लष्करी दृष्ट्या अनन्य साधारण असं महत्व आहे. जगात जलमार्गे जी मालवाहतूक केली जाते त्यापैकी २५ टक्के मालवाहतूक ही मलाक्का आखातामधून होते. आपला मुख्य शत्रू असलेल्या चीनची बहुतांश मालवाहतूक ही याच आखातामधून होते. त्यामुळे या भागावर नजर ठेवणे, जरब ठेवणे आणि गरज पडल्यास नियंत्रण ठेवणे हे अंदमान निकोबार बेटांमुळे शक्य होणार आहे. फक्त चीन नाही तर भारतासह जपान, सिंगापूर, व्हिएतनाम, तैवान, दक्षिण कोरिया, थायलंड, मलेशिया आणि अर्थात इंडोनेशिया हे देशही मालवाहतूकीसाठी याच आखातामधील जलमार्गाचा वापर करतात. एका अंदाजानुसार दरवर्षी एक लाखाहून अधिक विविध मालवाहू जहाजे या भागातून प्रवास करतात. मालवाहतुकीमध्ये तेलाची वाहतुक ही मोठ्या प्रमाणात होते.

थोडक्यात या भागातील जलवाहतूक नियंत्रित केली तर चीनसह अनेक देशांच्या अर्थव्यवस्थेला याचा फटका बसू शकतो.

सैन्य दलाचे संयुक्त केंद्र – Andaman and Nicobar Command

   ही बेटं भौगोलिक दृष्ट्या दूर असल्याने इथे विमानानेच वेगाने पोहचणे शक्य आहे, तसंच या बेटांच्या परिसरात दीर्घकाळ गस्त घालायची असेल तर ती नौदल किंवा तटरक्षक दलांच्या बोटींनेच शक्य आहे. तसंच वेळप्रसंगी या बेटांच्या पलिकडे असलेल्या भूभागांवर किंवा जहाजांवर लष्करी कारवाईची वेळ आली तर लष्कराची सज्ज तुकडी असणे आवश्यक आहे. म्हणूनच या बेटांसाठी २००१ ला संरक्षणालाच्या संयुक्त केंद्राची ( Andaman and Nicobar Command ) निर्मिती करण्यात आली. तेव्हा भारतापासून दूर असलेली ही बेटं, त्याचे सागरी क्षेत्र ( Exclusive economic zone ) आणि या बेटांचा परिसर यांच्या संरक्षणाची जबाबदारी ही Andaman and Nicobar Command वर देण्यात आली आहे.

    या माध्यमातून जलवाहतूकीवर लक्ष ठेवणे, चीनच्या समुद्रातील हालचालींवर नजर ठेवणे, विविध क्षेपणास्त्रांच्या चाचण्या आणि अवकाश प्रक्षेपण यासाठी मदत करण्याचे काम या बेटांवरील सामरीक पायाभूत सुविधांमार्फत केलं जातं.तसंच या बेटांवर आणि समुद्रात असलेली नैसर्गिक संपत्तीमुळे, जैविक विविधता यामुळेही या बेटांचे महत्व अनन्यसधारण आहे.

     आजची geo-political परिस्थिती लक्षात घेऊन विचार करू.चीनचा विचार केला तर CPEC तर बोंबललेच आहे म्हणजेच ग्वादर बंदर चीनच्या उपयोगी पडण्याची शक्यता जवळपास संपली आहे  म्हणजे दक्षिण आशियाई समुद्रात थेट प्रवेश करण्यासाठी चीनला आता इराणची (आणि त्यामुळे अफगाणिस्तानची) मदत घेणे आवश्यक झाले आहे . कारण कासीम बंदर हे फार पूर्वीच कालबाह्य झाल्यासारखेच आहे. आणि यामुळेच इंडो-पॅसिफिक हा भाग सध्या फार फार महत्वाचा झाला आहे कारण जगातील जवळपास ६०%+ व्यापार याच समुद्रातून होत असतो आणि सध्या चीनने दक्षिण चीन समुद्रात जो आतंक निर्माण केला आहे तो बघता जपानसह सर्व देश चीनला वचकून आहेत.

दक्षिण आशियातील सर्वात मोठा आणि बलवान देश आहे भारत आणि याच कारणाने QUAD ची स्थापना करण्यात आली आहे. आता तर युरोपीय देश सुद्धा इंडो-पॅसिफिकमध्ये विशेष रस घेत आहेत  म्हणजेच भारतालाही या भागाला महत्व देऊन हा भाग नागरीदृष्ट्या नव्हे तर सामरिकदृष्ट्या महत्व देणे प्राप्त आहे.

   आता मलेशिया या देशाच्या दक्षिणेस जी सागरी पट्टी दिसते तिला मलाक्का स्ट्रेट म्हणतात. आंतरराष्ट्रीय सागरी वाहतुकीच्या दृष्टीने हा भूभाग सर्वात महत्वाचा आहे कारण सर्व वाहतूक ही याच मार्गातून होत असते. आता जर दक्षिण आशियाई समुद्रात चीनला यायचे असेल तर याच मार्गाचा वापर करावा लागतो आणि म्हणून जेमतेम ७ किलोमीटर लांबी आणि ७ किलोमीटर रुंदी असलेल्या या नॉर्थ सेंटीनेलचे फार महत्व आहे. अर्थातच येथे सामान्य नागरी वस्ती करणे हे हिताचे नाही तर ट्रान्सशिपमेंट करण्याच्या दृष्टीने व्यापारी आणि समुद्रावर नजर (नियंत्रण) ठेवण्याच्या दृष्टीने सामरिक विकास करणे अत्यंत आवश्यक आहे. आता तिथे सध्या जे लोक राहतात ते कोणत्याही बदलला विरोध करणार हे ओघाने आलेच कारण भारताचा हिस्सा असला तरीही या लोकांचा भारताच्या संस्कृतीची संबंध नाही .पण जर चीनला नियंत्रणात ठेवायचे असेल तर हे आवश्यकच आहे.पण भारताला अंदमान निकोबार सारखी बेटं सामरिकदृष्ट्या सबळ करावीच लागतील अन्यथा भारताला धोका निर्माण होऊ शकतो. अर्थातच येतील लोकांनाही बदलावे लागेल आणि त्यांना शक्यतो प्रेमाने समजावून अन्यथा सक्तीने civilize करावे लागेल.

दक्षिण-पूर्व आशियाई देशांशी संबंधांसाठी अंदमान व निकोबार द्विपसमुहाचे महत्वाचे स्थान

दक्षिण चीन उपसागर हा जगातील वादग्रस्त क्षेत्रांपैकी एक आहे. चीनच्या वाढत्या सार्मथ्यामुळे, उपसागराच्या भोवतालच्या देशांना आपल्या देशहितांचे संरक्षण करणे कठीण होत चालले आहे. म्हणून ते इतर देशांच्या पाठींब्याच्या आणि मदतीच्या शोधात आहेत. व्हिएतनामाने भारताची मदत घेणे हे यातले एक उदाहरण.  चीन ज्या देशांना आपले प्रभावक्षेत्र मानतो अशा दक्षिण, दक्षिणपूर्व आशियाई तसेच पूर्व आशियातील राष्ट्रांशी पारंपरिक मैत्री संबंध मजबूत करून भारताने प्रत्युत्तर द्यायला हवे. दक्षिण-पूर्व आशियाई  देश चीनच्या विस्तारवादी मनसुब्यांमुळे चिंतित आहेत.दक्षिण, दक्षिणपूर्व आशियाई तसेच पूर्व आशियातील देशांशी आपल्याला आर्थिक व व्यूहात्मक संबंध वाढवावे लागतील. चीनला उत्तर देण्यासाठी भारताला आपल्या मित्रांची फळी उभी करावी लागेल.

द्वीपप्रदेशांपुढील  आव्हाने

      भारतात पूर्वेकडील समुद्रात अंदमान व निकोबार बेटे आहेत. अतिव्यग्र जलमार्गिकांवर निगराणी करण्याचे प्रचंड सामर्थ्य; आपल्याला त्यांच्या भौगोलिक स्थितींमुळे प्राप्त झाले आहे. अंदमान व निकोबार बेटे संख्येत ५७२ आहेत. त्यातील ३६ बेटांवर वसाहत आहे. महत्त्वाच्या समुद्री दळणवळणाच्या जलमार्गिकांनजीक (सी-लेन्स ऑफ कॉम्युनिकेशन नजीक) असलेली, तसेच आग्नेय आशिया देशांचे संदर्भातील त्याच्या स्थानामुळे व्यूहरचनात्मक  स्थिती त्यांचे महत्त्व वाढविते.

     इंधन, खनिजे आणि मत्स्यधन यांसारख्या संसाधनांच्या बाबतीत बंगालचा उपसागर अतिशय समृद्ध आहे. युनायटेड नेशन्स कन्व्हेन्शन ऑन द लॉज ऑफ द सी-३ किनार्यापासून २०० नॉटिकल मैलांचे एक्सक्लुझिव्ह इकॉनॉमिक झोन आर्थीक क्षेत्र संमत करून दिलेले आहे. एक्सक्लुझिव्ह इकॉनॉमिक झोनपुढे किनार्यापासून ३५० नॉटिकल मैलापर्यंत भारत संसाधनांचे उत्खनन करू शकेल.

अंदमान व निकोबार बेटांचे व्यूहरचनात्मक स्थान

      अंदमान व निकोबार भूसंरचना त्यांना प्रचंड महत्त्व प्राप्त करून देते. हा द्वीपसमूह भारताची आग्नेयेकडील आघाडी ठरत असतो. आग्नेय आशियास, भारताच्या (सुमारे १,२०० कि.मी. दूर असलेल्या) मूख्यभूमीच्या मानाने तो अधिक जवळ आहे. ७८० कि.मी. लांब, सरळ रेषेत विखुरलेला त्यांचा विस्तार, बंगालच्या उपसागरात त्यांना उत्तर-दक्षिण पसरलेली विस्तृत उपस्थिती देत असतो. पारंपारिक आणि अपारंपारिक धोक्यांचा विरोध करण्याकरता ही बेटे आदर्श आहे.
      आग्नेय आशियाई देशांशी असलेले त्यांचे सान्निध्य, भारतास त्या देशांसोबत संयुक्त कार्यवाही वाढवून, मैत्रीपूर्ण संबंध जोपासण्यास समर्थ करते.विस्तारित शेजारातील राजकीय व लष्करी घडामोडीबाबत अवगत राहण्यासही भारतास त्यांचाच उपयोग होत असतो.
      अंदमान व निकोबार द्वीपसमूह म्हणजे, भारताची पहिली संरक्षण फळी आणि न बुडणारी विमानवाहक नौकाच आहे. ही द्वीपसाखळी स्वसंरक्षणाव्यतिरिक्त, भारताची पूर्वेतील राष्ट्रीय हित साध्य करण्यात अतिशय मोठी भूमिका बजावू शकतात.

बेटांची भूसंरचना

    बंगालच्या उपसागरातील अंदमान व निकोबार बेटांच्या साखळी भौगोलिकदृष्ट्या उत्तर-दक्षिण पसरलेली आहे. तिच्या सर्वात उत्तरेकडील टोकाचे भारताच्या मुख्य भूमीपासूनचे अंतर १,२०० कि.मी. आहे. त्यांतील लँडफॉल बेट त्याच्या आणखी उत्तरेकडील म्यानमारच्या कोको बेटापासून केवळ १८ कि.मी. आहे. साखळीचे सर्वात दक्षिणेकडील टोक म्हणजे ’इंदिरा पॉईंट’. ते इंडोनेशियातील सुमात्रा बेटाच्या सर्वात उत्तरेकडील टोकापासून सुमारे १६० कि.मी. दूर आहे. अंदमान व निकोबार बेटांलगतचे भारताचे एक्सक्लुझिव्ह इकॉनॉमिक झोन आर्थीक क्षेत्र, भारताच्या एकूण एक्सक्लुझिव्ह इकॉनॉमिक झोन क्षेत्राच्या ३०% आहे. सिंगापूर, पोर्ट ब्लेअरपासून केवळ ९२० नॉटिकल मैलच दूर आहे.
      द ग्रेट निकोबार बेटांची साखळी अतिशय महत्त्वाची आहे. कारण ती इंडोनेशियन द्वीपसमूहातील सर्वात उत्तरेकडील बेटांपासून केवळ ९० नॉटिकल मैलांवरच स्थित आहे. इंडोनेशिया भारताच्या ’पूर्वेकडे बघा’ धोरणातील महत्त्वाचा भागीदार देश आहे.
        बेटांची ही साखळी, लाकडाची अफाट मोठी वखार आहे. एकदा या बेटांत, हवाई व सागरी,अत्याधुनिक पायाभूत सुविधा विकसित झाल्या की मग, ती बेटे आकर्षक व्यापारी गुंतवणुकीची आणि पर्यटनाची स्वर्गीय ठिकाणे होऊ शकतील.
    पोर्ट ब्लेअरला आंतरराष्ट्रीय व्यापार केंद्र म्हणून विकसित करण्याची योजनाही आहे. तिथे एक तेल प्रस्थानक आणि ग्रेटर निकोबारातील कँपबेल बे बेटावर मालांतरण स्थानक(ट्रान्स शिपमेंट हब), उभारण्याचीही योजना आहे. मालांतरण स्थानक (ट्रान्स शिपमेंट हब), इंधनभरणसुविधा, किंवा करमुक्त व्यापारी पेठ म्हणूनही त्यांचा वापर करण्याची संधीही देते. जेणे करून या  प्रदेशातील महासागरी व्यापारास चालना मिळेल.

मल्लाक्काच्या सामुद्रधुनीमध्ये चीनची कोंडी

    उत्तरेस कोको वाहिनी, अंदमान व निकोबार द्वीपसमुहांमधील १० अंश वाहिनी(Ten-degree channel ), आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे ६ अंश वाहिनी(six-degree channel). जे जलमार्ग, व्यापारी नौकानयनाकरता वापरले जातात.
      वर्तमान अनुमानानुसार दरसाल एकूण ६०,००० हून अधिक नौका मल्लाक्काची सामुद्रधुनी ये-जा करण्यासाठी वापरत असतात. ऊर्जा उत्पादनांची, तसेच व्यापारी आणि वाणिज्यिक उपयोगाच्या इतर वस्तूंची ने-आण त्या करत असतात. त्यामुळेच अंदमान व निकोबार बेटसमूह, मल्लाक्काच्या सामुद्रधुनीनजीकचा तळ म्हणून, एक  लाभ पुरवतो. आग्नेय आशियातील इतर सामुद्रधुनींच्याही तो सान्निध्यात असल्यानेही, वर्दळीच्या ठिकाणांबाबतची तसेच विरुद्ध वाहतुकीची पूर्वसूचना व माहिती तो आपल्याला पुरवू शकतो. मल्लाक्काच्या सामुद्रधुनीतून चिनी वस्तूंची प्रचंड वाहतूक सुरू असते. तिला धक्का पोहोचणे चीनला सोसण्यासारखे नाही. भारत मल्लाक्काच्या सामुद्रधुनीमध्ये चीनची कोंडी करू शकतो.
     आज आपण व्हिएतनामी लष्करी सैनिकांना प्रशिक्षण देत आहोत. आपण पाणबुडीतील संचालन पथकासही (क्रू लाही) प्रशिक्षण देत आहोत. व्हिएतनामच्या मदतीने, दक्षिण चिनी समुद्रात गुप्तवार्तांकन मोहीमही सुरू करता येईल.

मल्लाक्काच्या सामुद्रधुनीतील भारताची भूमिका

    मल्लाक्काची सामुद्रधुनी, आणि अंदमान व निकोबार बेटे महासागर मालेच्या व्यूहरचनात्मक स्थानांवर स्थित असून प्रवेशद्वाराप्रमाणे काम करतात. मल्लाक्काची सामुद्रधुनी भारताच्या पूर्वलक्ष्यी धोरणाकरताचे, तसेच ’आसिआन’ प्रादेशिक सहकार्याकरताचे महाद्वारच झालेली आहे. प्रदेशातील आर्थीक स्थिरता आणि संरक्षण छ्त्राच्या दृष्टीने अंदमान व निकोबारचे महत्त्व आहे. भारताची तंत्रशास्त्रीय ताकद, निरनिराळ्या कार्यवाहींकरता तांत्रिक आणि उपग्रहीय माहिती पुरवून या प्रदेशास समर्थ करते. मल्लाक्काच्या सामुद्रधुनीची निगराणी आणि देखरेख करण्याचे भारताचे सामर्थ्य, अंदमान व निकोबार साखळी मधील पायाभूत सुविधांच्या विकासाद्वारे वाढवण्यात आलेले आहे. मल्लाक्काच्या सामुद्रधुनीत सुरक्षा रक्षकाची भूमिका बजावण्याचा आग्रह न धरता, सामुद्रधुनीच्या किनार्‍यावरील देशांना औपचारिक-अनौपचारिक चर्चांतून पुढील मुद्दे पटवून देण्याची आवश्यकता आहे.
    मल्लाक्काच्या सामुद्रधुनीच्या सुरक्षेसाठी भारताची कार्यकारी गुंतवणूक, सामुद्रधुनीच्या किनार्‍यावरील देशांनी विनंती केल्यास संभव आहे.सार्वभौमत्त्वाच्या मुद्द्यावरील त्यांची संवेदनाशीलता सांभाळली जाईल. त्या दिशेने असलेले सर्व पर्याय तपासले जातील. त्यांपैकी एक पर्याय असेल भारतीय नौदल वा भारतीय तटरक्षक दलाच्या नौकांनी सामुद्रधुनीत गस्त घालणे  होय.किनार्‍यावरील देशांचे कायद्याची अंमलबजावणी करणारे अधिकारी त्या नौकांवर घेतलेले असतील.
     अवैध मासेमारी आणि स्थलांतरणे रोखण्यासाठी समन्वयित गस्ती घालण्याकरता म्यानमार (आणि बांगलादेश) सोबत, इंडोनेशिया आणि थायलंड यांच्या धर्तीवर, करार करण्याचा विचार करता येईल. मासेमारी उद्योगाचा विकास करण्यासाठीही प्रयत्न करणे आवश्यक आहे. हे ’मानवी गुप्तवार्ता’ म्हणून उपयुक्त ठरेल आणि वरील कार्यवाहीस पुष्टी देईल.

अंदमान व निकोबार तळावर संभाव्य भूमिकेकरता तयार रहा

     द्वीपसमूह साखळीवरील रडार जाळे, वास्तवकाळात, पोर्ट ब्लेअरमधील संयुक्त कार्यवाही केंद्रास जोडलेले असणार आहे. त्यास जलदगतीने पूर्ण केले पाहिजे. इंटिग्रेटेड हवाई क्षमतांसहितच्या मोठ्या गस्ती नौका अंदमान व निकोबार तळावर मल्लाक्काच्या सामुद्रधुनीतील संभाव्य भावी कार्यकारी भूमिकेकरता तयार ठेवल्या पाहिजेत.या नौकांची वाढीव गती आणि आग ओकण्याची क्षमता आवश्यक ठरणार आहे.
      याकरता त्यादृष्टीने, तांत्रिक आणि पुरवठा साहाय्य पायाभूत सुविधांचे आधुनिकीकरण करणे आवश्यक आहे. अंदमान व निकोबारमधील इतर भागांत, कायमस्वरूपी ताकद  स्थापन करण्यासाठी, बंदरे आणि धावपट्ट्या विकसित करण्याची गरज आहे. नैसर्गिक आपत्तीकरताचा प्रतिसाद सुधारण्याकरता, समुद्रीउचल आणि हवाईउचल क्षमता वाढवायला हव्या आहेत.
      नव्यानेच तैनात केल्या जात असलेल्या, नवीन मोठ्या ’रणगाडा अवतरण नौका’, अंदमान व निकोबार बेटांवर ठेवल्या गेल्या पाहिजेत. अंदमान व निकोबार बेटांकरता तटरक्षकदलाने, विशेष २,००० टन प्रदूषण-नियंत्रण-नौका निश्चित केलेल्या आहेत.
    कठीण प्रसंगी पोर्ट ब्लेअर तळावरील भारतीय नौदलाकरवी, इंडोनेशिया, व्हिएतनाम आणि इतर आशियाई देशांच्या नौदलांच्या सहकार्याने; मल्लाक्का, लोंबॉक वा सुंदाच्या सामुद्रधुनींच्या सुरक्षिततेकरता संयुक्त कार्यवाही करणे शक्य आहे.
      अंदमान व निकोबार, तसेच लक्षद्वीप बेटांचा विमानवाहू नौका म्हणून वापर करणे, या  हवाई तळांचे, भारतीय मुख्यभूमीपासून ९०० कि.मी. अंतरावर असलेले स्थान, आपल्या विमानांना विस्तारित लढाऊ त्रिज्या (एक्सटेंडेड कोंबॅट रेडियस) देईल.भविष्यकाळात आवश्यकता पडल्यास, या  बेटांवर प्रक्षेपणास्त्रे तैनात करून त्या अस्त्रांचा लक्ष्यविस्तार वाढवला जाऊ शकतो.या  बेटांवर सर्वव्यापी संरक्षण छत्र पुरवण्याकरता, स्वदेशी हवाई संरक्षण प्रणाली ’आकाश’ आणि इतर हवाई संरक्षण संपदा या  बेटांवर तैनात केली जाऊ शकते.
     भारतीय आण्विक त्रिविध शस्त्रसंभार, अंदमान व निकोबार बेटांवर कार्यान्वित करण्यासाठी, अंदमान व निकोबारमध्ये पाणबुडीकेंद्र स्थापन करण्याचा विचार भारताने करावा.इंडोनेशिया, व्हिएतनाम आणि मलेशिया इत्यादी देशांच्या नौदलांच्या सहकार्याने, सामुद्रधुनींची संयुक्त गस्त घातली जाऊ शकते.

पूर्वेकडील वाढते हितसंबंध:

     अलीकडील काही वर्षांत, चीन व्यापार वीसपट वाढलेला आहे, तसेच भारत-आसिआन (असोसिएशन ऑफ साऊथ-ईस्ट आशियन नेशन्स)आणि भारत दक्षिण कोरिया व्यापार ४.३ पट वाढला आहे. भारत-जपान मधील २०१६ द्वाराचे  व्यूहरचनात्मक सहकार्यामुळे जपानसोबतचा व्यापारही वाढणार आहे. पूर्वी समुद्रमार्गांतील भारताचे स्वारस्य लक्षणीयरीत्या वाढले आहे. विशेषतः वाटाघाटींच्या निरनिराळ्या अवस्थांत असलेली आणि अंमलबजावणीच्या निरनिराळ्या टप्प्यांवर असलेली प्रादेशिक मुक्त व्यापार क्षेत्रे (फ्री ट्रेड एरिआज) प्रस्थापित झाल्याने, हे घडून आलेले आहे.
     दीर्घकालीन ऊर्जा-सुरक्षेच्या स्त्रोतांत वैविध्य निर्माण करण्याच्या वाढत्या प्रयासांमुळे काही प्रमाणात कच्चे तेल आणि वायू पूर्वेकडून, उदाहरणार्थ रशियातील साखलीनमधून, व्हिएतनाममधून आणि इंडोनेशियातून प्राप्त केला जाईल. त्यापैकी बहुतेक माल पूर्वी समुद्रमार्गांतूनच भारतात येईल. दुसर्‍या शब्दांत सांगायचे तर, पूर्वी समुद्रमार्गांचे महत्त्व आणि आग्नेय आशियाई सामुद्रधुनींचे महत्त्व लक्षणीयरीत्या वाढेल.

पारदर्शिता आणि विश्वासनिर्मितीकरता ’मिलन’

   १९८५ च्या सुमारास भारताने नौदलाची ताकद वाढवली होती. त्यामुळे आग्नेय आशियाई शेजार्‍यांत एक प्रकारचे भय निर्माण झाले होते. १९९५ मध्ये पोर्ट ब्लेअर येथे, भारत-आसिआन प्रादेशिक नौदलांचे षण्मासिक एकत्रिकरण सुरू झाले. त्याचे नाव ’मिलन’. पारदर्शिता आणि विश्वासनिर्मिती करण्यासाठीचा तो एक उपाय होता.
     मल्लाक्काच्या सामुद्रधुनीतून पार होणारे संपूर्ण जागतिक नौकानयन, ६ अंश वाहिनीतून पार होतच असते. द्वीपसमूहाचे दक्षिण टोक म्हणूनच भौगोलिकदृष्ट्या, मल्लाक्काच्या सामुद्रधुनीत सुरक्षा पुरवण्याची भूमिका निभावण्याकरताही, ते उत्तम स्थित आहे. याची वैधता २००२ मध्येच पाहिली गेली होती. त्यावेळी पोर्ट ब्लेअर/ कँपबेल-बे पासून कार्यरत होणार्‍या नौदलाच्या सागरी  गस्ती नौकेने, अमेरिकेच्या नौकांना या  सामुद्रधुनीतून पार होण्यास यशस्वीरीत्या सोबत केलेली होती.
      हिंदी महासागरातील २६ डिसेंबर २००४ रोजीच्या त्सुनामी आपत्तीस, भारताने चांगला प्रतिसाद दिला. या  प्रकारच्या संकटात, जेव्हा वेळेचे खूपच महत्त्व असते. हिंदी महासागर प्रदेशातील आंतरराष्ट्रीय व्यापाराकरता संरक्षित आणि सुरक्षित करण्याचा उद्देश कँपबेल-बे येथील तळ (फॉर्वर्ड ऑपरेटिंग बेस), नौदल वा तटरक्षकदलाकडून, जलमार्गांतील कार्यवाहींकरता उपयोगात आणला जाऊ शकतो.
     भारत पोर्ट ब्लेअर स्थित डॉर्निअर विमाने, आसिआन देशांना वापरू देण्याचा विचार करू शकेल. संबंध सौदार्हपूर्ण ठेवण्यास आणि विश्वासवर्धनार्थ याचा उपयोग होऊ शकेल. अंदमान व निकोबारातील निगराणी आणि गुप्तवार्तांकनाच्या पायाभूत सुविधा इत्यादींचा उपयोग; आग्नेय आशियातील घुसखोरी, दहशतवाद, चाचेगिरीबाबतच्या नव्या घडामोडींशी अवगत राहण्याकरता केला जाऊ शकतो.अंदमान व निकोबार बेटांतील निगराणी व गुप्तवार्तांकनाच्या पायाभूत सुविधांचा उपयोग; घुसखोरी, दहशतवाद आणि अरबी समुद्रातील, बंगालच्या उपसागरातील व हिंदी महासागरातील चाचेगिरी रोखण्यासाठी विकसित केला पाहिजे.

 राज्यव्यवस्था :

भारतीय संविधानाप्रमाणे या बेटांना केंद्रशासित प्रदेशांचा दर्जा आहे. पोर्ट ब्लेअर हे कारभाराचे मुख्य ठाणे आहे. एक प्रशासक काही अधिकाऱ्यांच्या साहाय्याने या बेटांचा कारभार पाहतो. निकोबार बेटांसाठी एक साहाय्यक प्रशासक असतो. त्याचे कार्यालय कारनिकोबार येथे असते. १९६७ पासून ह्या बेटांचा राष्ट्रपतीने नियुक्त केलेला एक प्रतिनिधी लोकसभेत असतो. प्रशासकाच्या शिफारसीनुसार राष्ट्रपती स्थानिक स्वराज्य संस्थांचे प्रतिनिधी निवडतात. अंदमानमध्ये २६ ग्रामपंचायती व ३१ न्यायपंचायती आहेत. निकोबारमध्ये परंपरागत पंचायतपद्धती आहे. येथील न्यायालये कलकत्ता हायकोर्टाच्या अधिकारकक्षेत आहेत.

आर्थिक स्थिती : 

   घनदाट झाडी व जांभ्या दगडापासून तयार झालेल्या जमिनी असल्याने येथे फारच थोडी जमीन शेतीकरिता उपलब्ध आहे. डास व जळवा या दोन्हींचा उपद्रव येथे होतो. उपलब्ध असलेल्या जमिनीपैकी फारच थोडी जमीन विरळ लोकवस्तीमुळे कसली जाते. एकूण ७,४४१ हेक्टर जमीन भाताच्या लागवडीखाली असून भात व नारळ ही दोन मुख्य पिके आहेत. केळी, चिकू, अननस ही फळे होतात. निकोबार बेटांत पोपया, मोसंबी, संत्री, लिंबे ही फळे होतात. येथे स्पंजही सापडतो. कॉफी,कोको,रबर,लाख व मसाल्याचे पदार्थ यांचे उत्पन्न काढण्याचे  भारत सरकारचे प्रयत्न आहेत. लाकूड हेच महत्वाचे उत्पन्न आहे. दरसाल ६०,००० मेट्रिक टन लाकडाचे उत्पादन होऊ लागले आहे. किनारपट्टीवर मच्छीमारी चालते. परंतु मच्छीमारीची पद्धत मात्र जुनीच आहे. शंख-शिंपले गोळा करणे, कासवे पकडणे हे इतर उद्योग आहेत. अंतर्गत भागातील जंगलात शिकार करून रानटी टोळ्या पोट भरतात.
पोर्ट ब्लेअर, रंगत, मायाबंदर, दिगलीपूर, नानकवरी वगैरे ठिकाणी मिळून १,५०० किवॅ. वीज-उत्पादन-सामग्री १९५०-६८ या काळात बसविलेली आहे.

    येथील प्रमुख उद्योग जंगलावर अवलंबून आहेत. लाकूडउद्योगाशिवाय व्यवस्थापन, संरक्षण इ. व्यवसायांत साडेचार हजार लोक आहेत. सामान्य अभियांत्रिकी, आगपेट्या, वीजनिर्मिती इ. औद्योगिक क्षेत्रात सु. १,६०० लोक आहेत (१९५९). पोर्ट ब्लेअरला  लाकूड कापण्याची गिरणी व आगपेट्या आणि प्लायवुड यांचे कारखाने व एक छापखाना आहे. कुक्कुटपालन, दुग्धोत्पादन, नावा बांधणे, मासेमारी या उद्योगांची वाढ करण्यात येत आहे. सहकारी संस्थांची वाढ करण्यात येत असून १९६८ पर्यंत १८२ सहकारी संस्था, २ शेतीसहकारी संस्था आणि २२ मळे-सहकारी संस्था स्थापन झाल्या होत्या. शेतकरी व कामगार कुटुंबास परतफेडीचे कर्ज व आर्थिक साहाय्य दिले जाते.

---

भारत सरकारच्या पुनर्वसन-मंत्रालयातर्फे येथे वसाहती वाढविण्याचा प्रयत्न होत आहे. १९६८ पर्यंत बांगला देशीय २,६१४, केरळी १४३, मद्रासी ४७, बिहारी १८४, ब्रह्मी ५ अशा एकूण २,९९३ कुटुंबांत १०,१७४ माणसे होती. १९६१-१९६८ पर्यंत ५४५ सरकारी नोकर व त्यांची कुटुंबे मिळून २,९११ माणसे व राष्ट्रीय विकास दलाचे अधिकारी येथे आले. येथील मुळचे लोक, गुन्हेगार वसाहतीनंतर येथे स्थायिक झालेले लोक व पुनर्वसनासाठी आलेले लोक या सर्वांस सर्व प्रकारची मदत करण्याचे सरकारचे धोरण आहे.
    येथील मुख्य व्यापार लाकूड व नारळ यांचा आहे. निकोबारमधून काही प्रकारचे मासे, सुपारी, काही पक्ष्यांची खाण्यास योग्य अशी घरटी पूर्वीपासून मुख्यतः चीनकडे जातात. तांदूळ, तंबाखू, कापड, हत्यारे इ. वस्तू आयात होतात.विकासासाठी लागणाऱ्या अनेक वस्तू, हत्यारे, यंत्रे, खाद्यपदार्थ वगैरे भारतातून आणाव्या लागतात.
पोर्ट ब्लेअर येथे स्टेट बँकेची शाखा आहे. ती सरकारी तिजोरीचाही कारभार पहाते. १९६६ पासून राज्य सहकारी बँकाही कार्य करीत आहेत. १९६८-६९ च्या अर्थसंकल्याप्रमाणे या बेटांचा मुलकी खर्च ७,१६,२५,००० रु., भांडवली खर्च ३,२८,९७,००० रु. व मुलकी जमा २,४७,२५,००० रु. होती.
    या बेटांवर एकूण ३३८ किमी. लांबीचे चांगले रस्ते आहेत. १९६० मध्ये मोटारी, ट्रक, बस वगैरे मिळून २८५ वाहने होती. १९६८ मध्ये पोर्ट ब्लेअरमध्ये २० प्रवासी बसगाड्या होत्या त्या शहरात व ग्रामीण भागातही वाहतूक करतात. बेटाबेटांतील दळणवळणासाठी बोटींचे धक्के बांधले जात आहेत. भारताच्या मुख्य भूमीशी दळणवळण ठेवणाऱ्या तीन आगबोटी आहेत. अंदमानमध्ये पोर्ट कॉर्नवालिस, मायाबंदर ही चांगली बंदरे आहेत. निकोबारमध्ये कामोर्ता, त्रिंकत व  नानकवरी या बेटांनी वेढलेले नानकवरी हे उत्कृष्ट नैसर्गिक बंदर आहेत. ते पूर्वेकडील एक उत्तम बंदर समजले जाते. कलकत्ता ते रंगूनमार्गे पोर्ट ब्लेअर अशी आठवड्यातून दोनदा विमानवाहतूक सुरू आहे. डाक घरे, दूरध्वनी या सोयीही उपलब्ध आहेत. आकाशवाणी-केद्र १९६१ मध्ये सुरू झाले.

लोक व समाजजीवन : 

    अंदमानमधील मूळ लोक नेग्रिटो वंशाचे आहेत. मलायामधील सेमंग, फिलिपीन्समधील आएटा व सीलोनमधील वेद्द लोकांशी त्यांचे साधर्म्य आढळते. जारवा, ओंगी, सेंटिनेली व शॉमपेन ह्या त्यांच्यापैकी प्रमुख पोटजाती असून त्यांच्यामध्ये रोटीबेटी व्यवहार होतात. टोळीच्या प्रमुखाकडे न्यायनिवाडा, नेमणुका वगैरे गोष्टी असतात. घुमटासारखी घरे, धनुष्यबाण, भाषा, स्त्रियांचे पोषाख व दागिने या बाबतींत जरी साम्य असले तरी प्रत्येक जातीची खास अशी वैशिष्ट्ये आढळतात. उष्ण हवामानामुळे लोक लज्जारक्षणापुरती झाडाची पाने वापरतात. ते अत्यंत सोशिक असून त्यांचा रंग काळा व कातडी तुकतुकीत असते. त्यांच्या बुद्धीची वाढ विशेष झालेली आढळून येत नाही. रानमांजर, कासव, मासे, किडे, कंदमुळे, नारळ, मध हे त्यांचे खाणे आहे. स्त्रियांचा दर्जा पुरुषांपेक्षा कमी समजला जातो. घटस्फोटाची चाल त्यांच्यात कमी आढळते. एकपत्नीकत्व, एकपतित्व व पुनर्विवाह या चालीही त्यांच्यात आढळून येतात. पुलुगा या दैवताने सारे जग व्यापलेले आहे असे ते मानतात. वन, सागर व पूर्वजांच्या भुतांची त्यांना भीती वाटते. अंदमानमधील या आदिवासी लोकांची संख्या झपाट्याने कमी होत आहे. काही जमाती तर नामशेष होत आहेत किंवा झाल्या आहेत.
     निकोबारी लोक अंदमानी लोकांपेक्षा सर्वच बाबतीत भिन्न आहेत. निकोबारी आदिवासी लोक पॉलिनेशियन गटाचे आहेत. ते बसक्या नाकाचे, पिवळसर काळ्या रंगाचे आहेत. निकोबारी लोकांत जातीजमाती अशा नाहीत. निरनिराळ्या बेटांवर राहणारे म्हणून त्यांच्यात फरक असतो, परंतु त्यांच्यात रोटीबेटी व्यवहार होतो. नारळ हे प्रमुख उत्पन्न असून देण्याघेण्याचे व्यवहार नारळांच्या संख्येत होतात. त्यांचे सर्व व्यवहार त्यांच्या रूढ समजुतीप्रमाणे होतात. काही बंधने कडकपणे पाळतात. उदा., उत्तरेकडील बेटांवरील लोकांनी नावा बांधावयाच्या नाहीत चौरा व तेरेसा बेटांवर चुना तयार करावयाचा नाही, फक्त चौरा बेटावरच मातीची भांडी तयार करावयाची इत्यादि. केवडीची फळे, नारळ, मासे, पादानाऊची फळे, आयात केलेला तांदूळ हे त्यांचे मुख्य अन्न असते. डुकरे, कोंबड्या व बदके वगैरे खास मेजवानीसाठी असतात. या लोकांना पानतंबाखूचा मोठा शोक आहे. तंबाखू ओढतातही. ताडी व दारू पिणे भरपूर प्रचलित आहे. स्त्रिया पुरुषांच्या बरोबरीने काम करतात. जमिनीत रोवलेल्या खांबांच्या आधारावर उभारलेल्या फळ्यांच्या व पानाफांद्याच्या घुमटाकार झोपड्यात पुष्कळ लोक राहतात. संगीत व नुत्य यांची त्यांस आवड आहे. अलीकडे कारनिकोबारमध्ये फूटबॉल हा खेळ लोकप्रिय होऊ लागला आहे. भांडी बनविणे, टोपल्या विणणे, लोखंडाची हत्यारे बनविणे, चटया बनविणे इ. व्यवसाय येथे चालतात.

     अंदमान व निकोबार बेटांतील या मूळ रहिवाशांखेरीज तेथील गुन्हेगार वसाहती बंद झाल्यानंतर त्यांपैकी राहिलेले लोक, भारताच्या इतर भागांतून वसाहतीसाठी आलेले निर्वासित, कारभारासाठी आलेले लोक यांची तेथे वस्ती आहे. त्यांचीच संख्या आता मोठी आहे. सु. ६३,००० लोकांपैकी १५,००० लोक आदिवासी असून त्यांतील १४,००० निकोबारमध्ये आहेत. जारवा व सेंटिनेली मिळून ५००, ओंगी आणि शॉमपेन प्रत्येकी शंभराहून थोडे अधिक व अंदमान २३ आहेत (१९६१). नेग्रिटो लोकांची मूळ भाषा अंदमानमधील लोकांच्या भाषेची जननी असून तिचे न्यूगिनीमधील पापुअन व फिलिपीन्समधील आएटा भाषांशी साम्य आढळते. इतर लोकांत हिंदी भाषा प्रमुख आहे. निकोबारी लोकांना एकमेकांच्या भाषा समजत नसल्या म्हणजे ते हिंदी, ब्रह्मी, इंग्रजी इ. भाषा वापरतात.

     १९६० मध्ये ७९ शाळांत मिळून ३,६४४ मुले व १,५३५ मुली होत्या. १२२ शिक्षक व ४३ शिक्षिका होत्या. माध्यमिकपर्यंतचे शिक्षण मोफत आहे. १९६९ मध्ये ११५ प्राथमिक शाळा, १ शिक्षण-प्रशिक्षण शाळा, १ पूर्व प्राथमिक शाळा, १ सेंट्रल शाळा, १ सरकारी महाविद्यालय होते. विद्यार्थ्यांना भारतात जाऊन शिक्षण घेण्यासाठी शिष्यवृत्या दिल्या जातात.  
    मलेरिया-निर्मूलनासाठी गावाजवळच्या दलदली नष्ट करण्यात येत आहेत. लोकांना औषधपाणी व शस्त्रक्रियासुद्धा मोफत मिळते. १९६० मध्ये रुग्णालयांत ४१८ खाटा होत्या व २९ दवाखाने होते. तेथे २० डॉक्टर, ६५ परिचारिका, १६ दाया व २१ कंपाउंडर होते. १९६८ मध्ये खाटा ४६१ व दवाखाने ४२ झाले. जनावरांसाठी एक रुग्णालय व चार दवाखाने आहेत. पोर्ट ब्लेअर येथे एक नवीन रुगणालय व ५० खाटांचे क्षयरोगरुग्णालय झाले आहे. त्याशिवाय कारनिकोबार, नानकवरी, बांबूफ्लॅट, मायाबंदर, लाँग आयलंड, रंगत आणि दिगलीपूर येथे रुग्णालये आहेत.

---

  एक प्राथमिक आरोग्यकेंद्रही चालू आहे. निकोबारच्या मध्य द्वीपसमूहात राष्ट्रीय आरोग्ययोजनेखाली एक मलेरिया व फिलेरिया पाहणी व नियंत्रण-केंद्र आणि एक गुप्तरोग-केंद्र चालू आहे.
पोर्ट ब्लेअर व कारनिकोबार येथे माहितीकेंद्र व ग्रंथालये आहेत. विमान-वाहतुकीमुळे कलकत्याहून ताजी वर्तमानपत्रे मिळू शकतात. पोर्ट ब्लेअरला सरकारी विवरणपत्रिका निघते.
पर्यटनाच्या दृष्टीने ही बेटे आकर्षक आहेत. पोर्ट ब्लेअर व कार्बिन्स कोव्ह येथे पर्यटकगृहे स्थापन झालेली आहेत. पोर्ट ब्लेअर शहर व तेथील कुप्रसिद्ध वर्तुळाकार तुरुंग, बेटावरील रम्य वनश्री, धबधबे, नौकाविहार, जलक्रीडा, बॅरन व नारकोंडम ही ज्वालामुखी बेटे, कारनिकोबार बेट व नानकवरी बंदर, आकर्षक पुळणी, प्रवाळ अशा कितीतरी गोष्टी पर्यटकांना आकर्षित करतील अशा आहेत.

कला व क्रिडा : 

    या प्रदेशातील रहिवाशांच्या दैनंदिन गरजा व उपलब्ध सामग्री यांमुळे येथील कला व हस्तव्यवसाय वैशिष्टयपूर्ण ठरले आहेत. येथे गरजनसारख्या लाकडाचे वैपुल्य असल्याने त्याचा वापर घरे, नौका वगैरेंच्या बांधणीत होतो. यातूनच लोकांचे सुतारकामातील नैपुण्यही दिसून येते. जोडनौका व जमिनीपासून उंचावर बांधलेली गोलाकार घरे ही खास वैशिष्ट्ये. नित्योपयोगी लहान कुऱ्हाडी (डाह) तयार करण्यात लोहारकामातील कौशल्य दिसते. येथे स्वतंत्र शिंपी-व्यवसाय नसल्याने स्त्रिया शिवण करतात व कशिदाकामात पारंगत असतात. लोक वेतापासून सफाईदार व मजबूत टोपल्या बनवितात. नारळाच्या शाखा व पाने यांच्या बारीक  पट्टयांनी चट्या विणतात व करवंटीपासून भांडी करतात. केवड्याच्या पानांच्या रंगीबेरंगी चटया अधिक दिखाऊ असतात. कुंभारी चाकाचा वापर न करता बनविलेली घाटदार, सुडौल व रंगविलेली मातीची भांडी हे एक वैशिष्टय. भुताखेतांपासून रक्षण व्हावे म्हणून स्त्रीपुरुषांच्या तसेच पक्ष्यांच्या व प्राण्यांच्या लाकडी आकृत्या तयार करुन व रंगवून त्या घरात ठेवतात. यांपैकी काही मूर्तीची मुखे चित्रविचित्र मुखवट्यांसारखी असतात काही अर्धमानवी व अर्धपाशवी असतात. मूर्तीऐवजी कित्येकदा सपाट लाकडी फळ्यांवर चित्रे रंगवून ते फळे घरात ठेवतात. या प्रदेशातील लोकांचा कल भडक रंग वापरण्याकडे असला, तरी रंगसंगतीची जाण त्यांना चांगली असते. डोळ्यांना सुखवणारी व कलात्मक सुसंवादित्व असलेली रंगरचना त्यांच्या नित्योपयोगी व कारागिरीच्या वस्तूंमधून दिसते. केवडा, नारळ, केळी, बांबू इत्यादींच्या पानांचे व फुलांचे हार, चांदण्या, क्रॉस, यांसारखे निरनिराळे आकृतिबंध व अनेकविध वस्तू कारागीर तयार करतात. तिरंदाजीसाठी वा शिकारीसाठी आडव्या दांड्यावर बांधलेली चापाची धनुष्ये बनवितात. संगीत व नृत्य पारंपरिक असते व बहुधा प्रत्येक उत्सवा-समारंभासाठी ठराविक असते. प्रादेशिक संगीत एकसुरी व कंटाळवाणे असते व नृत्य अगदी सामान्य असते. या प्रदेशातील पुरुषांचा प्राचीन पोषाख म्हणजे सिंहाच्या कातड्याचे, कंबरेला बांधावयाचे ‘किसान’ वस्त्र होय. स्त्रिया प्राचीनकाळी गवती झगे वापरीत. हल्ली हे पोषाख फारसे वापरात नाहीत. मात्र गवत व रंगीत कापड यांपासून बनविलेल्या टोप्या अजूनही वापरतात. पादत्राणे फक्त विशेष प्रसंगी वा प्रवासामध्येच वापरली जातात. हे लोक दु:ख, आजार, आनंद, कौमार्य वगैरे अवस्था दर्शविण्यासाठी अंगाला विशिष्ट तऱ्हेने गेरू, रंगीत माती व तेल फासतात. तारेमध्ये नाणी ओवून बनविलेले चांदीरुप्याचे अलंकार विशेषत्वाने वापरात आहेत. फुले व केळीनारळाच्या पानांचेही अंलकार बनवितात. रुपेरी जडावकाम केलेल्या कूर्मपृष्ठाच्या अंगठ्या वगैरे करतात. ओंगी जमातीत मेलेल्या व्यक्तीच्या हाडांपासून दागिने करून ते मृताच्या आठवणीदाखल वापरण्याची प्रथा आहे. सामूहिक नौकाशर्यती, डुकराशी झोंबी वगैरे खास प्रादेशिक खेळ विशिष्ट प्रसंगी खेळले जातात. लाठीमार, कोंबड्यांच्या झुंजी हे देखील आवडते खेळ आहेत. यांखेरीज फुटबॉल, व्हॉलीबॉल यांसारखे परकीय खेळही अलीकडे लोकप्रिय होत आहेत.

बेटवासी

             अंदमान-निकोबार बेट हे पर्यटकांच्या दृष्टीने नेहमीच आकर्षणाचे केंद्रबिंदू ठरले आहे. देश विदेशातून लाखो पर्यटक या बेटावर निसर्ग सोंदर्याचा आनंद घेण्यासाठी दरवर्षी येत असतात. निसर्गाचा अनमोल खजिना जरी या बेटावर असला तरी तितक्याच काही रहस्यमय गोष्टींसाठी हा बेट ओळखला जातो. त्या मधली सर्वात मोठी बाब जर कुठली असेल तर ती आहे तिथल्या जंगलात राहणारे प्राचीन आदिवासी प्रजाती. ही प्रजाती विकासाच्या प्रवाहा पासून कोसो दूर आहे. इतकी दूर की ज्या बद्दल आपण कल्पना हि नाही करू शकणार. आज २१ व्या शतकात जग कुठच्या कुठे जाऊन पोहोचले आहे परंतु हे आदिवासी समूह अजूनही आजच्या जगाच्या तब्बल ६० हजार वर्ष मागे आहे. असे असले तरी याचा अर्थ हा अजिबातच नाही की हे कमकुवत आहेत. जारवा नावाने ओळखली जाणारी आदिवासी जमात अत्यंत धोकादायक आहे. जेव्हा जेव्हा अंदमान निकोबार बेटांचे नाव डोळ्यासमोर येतं, तेव्हा तेव्हा चित्तथरारक समुद्र आणि नेत्रदीपक किनारे असलेलं एक नयनरम्य स्थळ आपल्या डोळ्यांसमोर येतं. जरी पर्यटन हे येथील उत्पन्नाचा मुख्य आधार बनले आहे, तरी हे देखील खरे आहे की आपल्यापैकी बरेचजण येथील मूळ वंश आणि त्यांच्या जीवनशैलीविषयी अज्ञानी आणि अनभिज्ञ आहेत. या उष्णकटिबंधीय नंदनवनावर सर्वप्रथम कब्जा केला तो अंदमानी, जारवा, सेंटिनेली आणि ओंगेज या आदिवासींनी आणि निकोबार येथे निकोबारी आणि शॉम्पेन यांनी. त्यांनी या परीसरातील जवळजवळ 572 बेटे व्यापली आहेत, ज्यांचे क्षेत्र 8,249 कि.मी.पर्यंत पसरले आहे. ते शेकडो वर्षांपासून बेटांच्या घनदाट जंगलांमध्ये रहात आहेत. कित्येक वर्षे त्यांनी स्वतःला जगापासून अलिप्त ठेवले होते. ब्रिटीशांनी या बेटावर कब्जा केल्यापासून आदिवासी थोडेफार लोकांसमोर आले आहेत. 

       अंदमान आणि निकोबार बेटावरील स्थानिक लोक लोकसंख्येच्या फक्त 12% आहेत आणि बहुतेक प्रकरणांमध्ये ही टक्केवारी कमी होत आहे. ओंगे, सेंटिनेलीज, अंदमान आणि जारवा या नेग्रिटोस वांशिक गटातील जमाती आहेत, जे आफ्रिकन लोकांसारखेच आहेत. दुर्दैवाने, गेल्या शतकात अनेक जमाती नामशेष झाल्या आहेत. फेब्रुवारी 2010 मध्ये, बो जमातीचा शेवटचा सदस्य मरण पावला, त्याच्याबरोबर भाषा घेऊन आणि लोकांचा इतिहास संपवला, जो 65,000 वर्षे टिकला. आदिवासी लोकांबद्दल तशी आपल्याला बरीच माहिती आहे, त्यांची भाषा जीवनशैली त्यांचे राहणीमान,कारण त्यांचा प्रगत जगाशी बऱ्यापैकी संपर्क असतो. परंतु आजच्या या विज्ञान युगात अजूनही अशा अनेक आदिवासी जमाती आहेत ज्यांचा या प्रगत जगाशी कोणताही संपर्क नाही काहीही संबंध नाही.

दक्षिण अमेरिकेत अमेझॉन च्या घनदाट जंगलात, ब्राझील व पेरू देशांमध्ये अशा आदिवासी जमाती राहतात ज्यांच्या बद्दल इतर जगास काहीही माहिती नाही. जेंव्हा युरोपिअन लोकांनी आक्रमण करून इथे नांदत असलेल्या माया, ऍझटेच, इंका संस्कृती (civilization) नष्ट केल्या तेंव्हा जे काही लोक या विध्वंसातून वाचले व जीव वाचवून जंगलात पळून गेले हे आदिवासी त्यांचेच वंशज आहेत.

म्हणजे ते मागील ५००-६०० वर्षांपासून या जंगलात राहत आहेत. त्यांची जीवनशैली अगदी तीच आहे जी त्यांच्या पूर्वजांची होती. हे लोक शिकार करतात व काही प्रमाणात शेती. एक स्वयंसेवी संस्था 'Survival International' त्यांचे अस्तित्व टिकवून ठेवण्यासाठी प्रयन्त करते. या जमतींनी बाहेरच्या जगाशी संपर्क ठेवायचा की नाही ही मर्जी पूणपणे त्या जमातींची आहे. इतकी वर्षे इतर जगापासून विभक्त राहिल्यामुळे त्यांची रोगप्रतिकारशक्ती प्रगत जगास अनुरूप विकसित झालेली नाही,बाहेरील लोकांशी त्यांचा संबंध आल्यास त्यांना रोगांची लागण होऊ शकते, साधा सर्दीचा विषाणू देखील त्यांच्या निर्वंशास कारण होऊ शकतो. बाहेरील जगास त्यांच्यासुन दूर ठेवण्याचे काम Survival करते.

आफ्रिकेतील काँगो नदीच्या खोऱ्यात, आग्नेय आशियात पापुआ न्यू गिनी च्या जंगलात तसेच ऑस्ट्रेलिया च्या वाळवंटात देखील अशाच काही जमातींचे लोक राहतात.

चला, त्यांची जीवनशैली, त्यांचा व्यवसाय, कपडे, खाण्यापिण्याच्या सवयी, संस्कृती आणि सण यांची थोडी माहीती करून घेऊया:

व्यवसाय :
मूळ रहिवासी शेती, वनीकरण आणि मासेमारीमध्ये गुंतले होते. अंदमान बेटांमधील बहुतांश रहिवाश्यांचा शेती हा व्यवसाय आहे. मुख्य पिकांमध्ये तांदूळ, नारळ, सुपारी, फळे आणि मसाले असतात. रबर, पामतेल आणि काजू यांचे देखील मोठ्या प्रमाणावर उत्पादन घेतले जाते.

कपडे :
पुरुष आदिवासी झाडाची साल आणि नारळाच्या झावळ्यांनी आपले अंग झाकतात. सर्वसाधारणतः, कमरेखालील भागावर ही वस्त्रे नेसली जातात. स्त्रिया मुख्यतः असे कपडे परिधान करतात ज्यामुळे त्यांची वक्षस्थळे व कमरेखालील भाग झाकला जाईल. याखेरीज, मण्यांनी बनवलेले हार, कानातले बांगड्यासदृश दागिनेही त्या वापरतात.

अन्न :
मासेमारी आणि शिकार, हे आदिवासींचे अन्न मिळवण्याचे मुख्य मार्ग आहेत. त्यांना उपयुक्त वनस्पतींची देखील चांगली माहीती असते. तथापि, सुरवातीस त्यांना अगदी आग कशी करावी आणि अन्न कसे शिजवावे, हे देखील माहीत नव्हते. वन्य डुकरे, गोगलगायी, डुगॉन्ग्स, कासव आणि घोरपडी हे त्यांच्या अन्नाचा प्रमुख घटक. समुद्रातील मासेमारीवर त्यांची जास्त भिस्त असते. स्त्रिया बादलीसारख्या भांड्यांच्या साह्याने मासे पकडतात. मुळात ते भटक्या जमातीतील लोक होते आणि इतरांपासून ते नेहमीच वेगळे रहात आले. एकंदरीत त्यांची खाण्याची सवय सोपी आणि साधी!

संस्कृती :
सर्व स्थानिक जमाती या बेटाच्या समृद्धी, वांशिकता आणि रीतीरिवाजांचे जतन करण्यासाठी आग्रही होते. मूळ लोकांची दोन भिन्न गटांमध्ये विभागणी केली गेली होती जी त्यांची भिन्न संस्कृती होती. एक म्हणजे ओंगे, जारवा, अंदमानी, सेंटिनेलि आणि ऑटोथॉन्स सारख्या निग्रिटो, जो शोम्पन्स, निकोबारी आणि मोनोलोइड होते.
बेटाच्या आधुनिक रहिवाशांची जीवनशैली :
नागरीकरणाच्या वाढत्या प्रसारासह, या बेटांच्या रहिवाशांनी आधुनिकता आणि वैश्विक संस्कृती स्वीकारली आहे. देशाच्या विविध भागांतून वेगवेगळ्या कारणांसाठी पंजाबी, बंगाली, दक्षिण भारतीय आदी लोक इथे स्थायिक झाले आहेत. ते सुशिक्षित आणि साक्षर आहेत. देशाच्या मुख्य प्रवाहापासून दूर असूनही, उंची हॉटेल्स, रिसॉर्ट्स आणि रेस्टॉरंट्सच्या आगमनाने आधुनिक शहरी जीवन सुधारले आहे. एकेकाळी निर्जन असलेल्या या बेटांवर आता बार आणि पब देखील आढळतात.

सण :
भारतीयांच्या अंगात भिनलेला सणांचा उत्साह येथेही आहे. नेहमीचे दुर्गापूजा, लक्ष्मीपूजा, जन्माष्टमी, द्वीप पर्यटन महोत्सव आणि सुभाष मेळा भव्य प्रमाणात उत्साहाने साजरे केले जातात.
जन्माष्टमी हा भगवान श्रीकृष्णाचा जन्मोत्सव अत्यंत मनोभावे साजरा केला जातो. घरे रंगवून सजविली जातात. रात्रीचे मुख्य आकर्षण रासलीला असते ज्यात स्थानिक लोक नाटिकांद्वारे श्रीकृष्णाच्या जीवनलीलांचे वर्णन करतात. मध्यरात्र होईपर्यंत सर्व भक्तगण उपवास धरतात आणि मध्यरात्रीनंतर श्रीकृष्णाला नेवैद्य दाखविल्यानंतच तो प्रसाद ग्रहण करतात.

पर्यटन हा येथील मुख्य व्यवसाय! या पर्यटनाला चालना देण्यासाठी 'आयलंड टूरिझम फेस्टिव्हल'हा दहा दिवस चालणारा महोत्सव साजरा केला जातो. संगीत, नृत्य आणि कलाविषयक गोष्टींची रेलचेल असते, जोडीला येथील पारंपारिक खाद्यपदार्थ! आकर्षक कला प्रदर्शन, एक्वा स्पोर्ट्स आणि पॅरासेलिंग देखील आयोजित केले जातात. हा महोत्सव मुख्यतः डिसेंबर आणि जानेवारी महिन्यात आयोजित केला जातो.
सुभाष मेळा हा या बेटाचा आणखी एक लोकप्रिय उत्सव आहे ज्यात देशी व परदेशी कलाकारांच्या हस्तकलेचे प्रदर्शन केले जाते. जानेवारी महिन्याच्या पहिल्या आठवड्यात होणाऱ्या या उत्सवात देखील मनोरंजक सांस्कृतिक कार्यक्रम सादर केले जातात.

येथील जीवन खूप सोपे आणि साधे आहे. लोकही खूप मैत्रीपूर्ण आहेत. भारतातील सर्व राज्यांतील लोक येथे येऊन स्थायिक झाले असल्याने इथली बोली हिंदी आणि अन्य बोलीभाषा यांचे संमिश्र रूप आहे.
आवश्यक असलेल्या सर्व गोष्टी उपलब्ध आहेत, परंतु खाद्यपदार्थ आणि इतर वस्तू कोलकाता, चेन्नई, दिल्लीहून येतात, म्हणून त्या थोड्या महाग असतात. येथे पावसाचा निश्चित असा हंगाम नाही. तो कधीही, कुठेही, केव्हाही पडतो!
इथली शिक्षण व्यवस्था चांगली आहे. येथील शासकीय व अशासकीय अशा दोन्ही शाळांच्या शिक्षणाचा दर्जा खूप चांगला आहे. इथली वैद्यकीय महाविद्यालये, पॉलिटेक्निक, आयटी आणि टीटीआय संस्थासुद्धा चांगले योगदान देत आहेत.
अंदमान बीच हा जगातील सर्वात सुंदर समुद्रकिनारा आहे. येथील समुद्र जैविक संपत्तीने समृद्ध आहेत. अंदमान निकोबार बेटे खूप स्वच्छ आहेत. इथली झाडे प्रत्येक हंगामात फुलांनी भरलेली असतात.

ओंगे

लिटल अंदमानमधील ओंगे बेटाचा दोन तृतीयांश भाग वनीकरण विभागाच्या अखत्यारीत आणण्यात आला आणि 1977 मध्ये वस्ती करण्यात आली. सुमारे 100 उर्वरित ओंगे 25 चौरस किलोमीटरच्या दोन आरक्षणांपुरते मर्यादित आहेत: डुगॉन्ग क्रीक (डुगॉन्ग क्रीक)आणि दक्षिण खाडी (दक्षिण उपसागर)... मानववंशशास्त्रज्ञांच्या मते, ओंगेच्या संख्येत घट हे प्रदेशांच्या ( त्सुनामी) नुकसानीशी संबंधित आहे.

सेंटिनेलीज

  जगातील सर्वांचे दूरस्थ, एकाकी व सर्वात धोकादायक जमात ही भारतातील आहे. भारताच्या मुख्य भूमीपासून १२०० किमी दूर बंगालच्या उपसागरामध्ये एक बेट आहे 'उत्तर सेंटिनल द्वीप' या बेताचे क्षेत्रफळ ७२ sq km असून हे बेट अंदमान आणि निकोबार द्वीपसमूहाचा भाग आहे. निळेशार पाणी, शुभ्र वाळूचे बीच व घनदाट जंगलाचे आच्छादन असलेले हे एक प्रवाळ बेट आहे. वरवर पाहता सर्व काही शांत दिसते अगदी स्वर्गच.
   परंतु इथे एका रहस्यमय आदिवासी जमातीचे लोक राहतात त्यांना सेंटिलनीज म्हणतात. ही पृथ्वीवरील सर्वात धोकादायक जमात म्हणून ओळखली जाते. कोणीही या बेटावर जाण्याचा प्रयत्न केल्यास त्यांना बाणांच्या व भाल्याच्या वर्षावास सामोरे जावे लागते, कोणीही या बेटाजवळ जाण्याचा प्रयत्न केल्यास हे लोक त्यांची हत्या करतात. अशा अनेक घटना इथे घडल्या आहेत. ब्रिटिशांच्या काळापासून यांच्याशी संपर्क करण्याचे प्रयत्न झाले परंतु कधीही यश आले नाही. भारत सरकारने १९६७ पासून या बेटावर संशोधन करण्याचा प्रयन्त केला परंतु विशेष काही माहिती हाती आली नाही. १९७४ साली नॅशनल जिओग्राफिक चा एक समूह या विषयावर माहितीपट बनवण्यासाठी गेला असता आदिवासींनी त्यांच्यावर हल्ला केला, त्यांचा दिग्दर्शकच दंडात बाण घुसल्यामुळे जखमी झाला व त्यांना प्रयत्न सोडून द्यावे लागले. एकदा तेथील खडकांवर आपटून एक जहाज निकामी झाले, जहाजावरील लोकांना त्यावरील सामान सुद्धा तसेच सोडून द्यावे लागले तेंव्हापासून ते अजूनही तसेच आहे. अगदी अलीकडे २००६ साली दोन मच्छीमार तिथे गेले असता आदिवासींनी त्यांची हत्या केली, जेंव्हा त्यांची मृत शरीरं आणण्यासाठी एक हेलिकॉप्टर पाठवण्यात आले तेंव्हा या लोकांनी ते उतरू दिले नाही.
मानववंश शास्त्रज्ञ डॉ टी एन पंडित यांनी या बेटावर २० वर्षे संशोधन केले आहे, त्यांना शेती माहीत नाही कारण वरून पाहता शेतीच्या कोणत्याही खुणा या बेटांवर दिसत नाहीत, बेटांजवळ किनाऱ्यावर मिळणारे मासे खाऊन ते जगतात, त्यांना नौकायन माहीत नाही, जंगलातील फळे,कंदमुळे,नारळ व इतर वनस्पती त्याच्या आहारात असतील तसेच ते शिकार करत असतील पण याबद्दल एकही पुरावा नाही कारण या बेटावर जाताच येत नाही.
त्यांची संख्या ५० ते ४०० अशी कितीही असू शकते. संशोधनांमधून हे समोर आले आहे की, हे लोक किमान ६०,००० वर्षांपासून या बेटावर राहत आहेत त्यांचा आफ्रिकेत उगम पावलेल्या पहिल्या मानवाशी थेट संबंध आहे, ही एक अश्मयुगीन जमात आहे. आजच्या या अंतरिक्ष युगात पृथ्वीवर एक अश्मयुगीन जमात राहते याची कोणी कल्पना देखील केली असेल का. अंदमानच्या मुख्य बेटांवर 'जारवा' जमातीचे लोक राहतात या दोन्ही आदिवासींची जीवनशैली पूर्णपणे भिन्न आहे. सेंटिलीनीज जारवांपासून देखील हजारो वर्षांपूर्वीच विभक्त झालेले आहेत.
भारत सरकारने १९९७ साली सेंटिनल द्वीप आणि त्यापासून आजूबाजूचा ३ किमी चा परिसर 'Exlusive Zone' म्हणून घोषित केला आहे. या टापूत जाण्याची कोणालाही परवानगी नाही. इतकेच काय नौदलाची एक बोट या बेटाभवती नियमित गस्त घालत असते. भारत सरकारच्या या धोरणाचे कौतुक वाटते हे त्या आदिवासींच्या अस्तित्वासाठी आवश्यकच आहे. आक्रमण हाच सर्वोत्तम बचाव मानणाऱ्या या लोकांना माहिती तरी असेल का की भारत सरकार आपले रक्षण करीत आहे.

अंदमान

आता अंदमानीची लोकसंख्या जेमतेम ५० लोकांची आहे आणि ही जमात नामशेष होण्यापासून वाचू शकणार नाही असे दिसते. १९ व्या शतकाच्या मध्यभागी, सुमारे सात हजार अंदमानी होते, परंतु वसाहतवाद्यांशी असलेल्या मैत्रीमुळे या जमातीचा मृत्यू झाला: १९७१ पर्यंत गोवर, सिफिलीस आणि फ्लूच्या साथीमुळे त्यांची लोकसंख्या १९ लोकांवर गेली. अंदमानीला सरळ बेटावर हलवण्यात आले.

जारवा

जारवा नावाने ओळखली जाणारी आदिवासी जमात अत्यंत धोकादायक आहे.त्यांच्याकडे अत्याधुनिक शस्त्र जरी नसले तरी त्यांचा बाण आणि भाल्याचा निशाणा कुणालाही मृत्यूच्या दाढेत ढकलू शकतो. अत्यंत दुर्मिळ अशी असे हे जारवा आदिवासी त्यांच्या समुहा शिवाय दुसऱ्या कोणालाही त्यांच्या जंगलात प्रवेश करू देत नाही. तसेच ते ही कधी बाहेरच्या जगाशी संपर्क करण्याचा प्रयत्न करत नाही. अगदी काही दिवसांआधी एक अमेरिकी पर्यटकाने काही मासे माऱ्याच्या साहाय्याने या जंगलात प्रवेश करण्याचा प्रयत्न केला परंतु या आदिवासींनी बाण मारून त्याची हत्या केली. अश्या अनेक घटना या आधीही घडल्या आहेत. त्यामुळे सरकारने हे क्षेत्र प्रतिबंधित केले असून तिथे जायची कुणालाही परवानगी नाही.

   सध्या, ३५० अस्तित्वात असलेले जारवा ६३९ चौरस मीटरवर राहतात. किमी दक्षिण आणि मध्य अंदमान बेटांवर. १९५३ मध्ये, मुख्य आयुक्तांनी जारवा वस्त्यांवर बॉम्बफेक करण्याचा प्रस्ताव दिला, आणि अंदमान महामार्ग, जंगलतोड आणि आक्रमणकर्ते आणि पर्यटकांच्या आक्रमणामुळे त्यांचे प्रदेश नष्ट झाले. बहुतेक जारवा बाहेरुन आलेल्या लोकांच्या विरोधी असतात.

शॉम्पेन

बोलशोई निकोबारवरील जंगलात एकूण 250 शॉम्पेन राहिले. ही अर्ध-भटकी शिकारी जमात नदीकाठी राहते. त्यांनी बाहेरच्या जगाशी संपर्काला विरोध केला आणि हे लोक पर्यटकांचा वावर असलेला प्रदेश टाळतात. 

निकोबेरियन्स

निकोबेरियन ही एकमेव जमात आहे ज्यांची लोकसंख्या कमी होत नाही आणि 30,000 लोकसंख्या आहे. त्यापैकी बहुतेकांनी ख्रिश्चन धर्म स्वीकारला आणि आधुनिक भारतीय समाजात जवळजवळ आत्मसात केले. ते गावांमध्ये राहतात जिथे ते डुक्कर पाळतात आणि नारळ, रताळे आणि केळी पिकवतात. बहुधा मलेशिया आणि म्यानमारमध्ये राहणाऱ्या लोकांमधून आलेले निकोबेरियन लोक कार निकोबारच्या केंद्रस्थानी असलेल्या निकोबार समूहाच्या अनेक बेटांवर राहतात. (कार निकोबार), 2004 त्सुनामीमुळे सर्वाधिक प्रभावित झालेला हा प्रदेश.

अंदमान बेटांवर कसे जायचे ?

अंदमानला एकदा तरी जरुर जावे. सर्व प्रकारची उपहारगृहे आहेत. रहायची हॉटेल्स फार महाग नाहीत. निसर्ग उत्तम आहे.लोकसंख्या कमी आहे. जर आपण वैयक्तीक बुकींग करुन जाणार असू तर नेहमीच्या टूर कंपन्यांचे जे माणशी दर आहेत त्याच्या निम्माच खर्च, त्यांच्याहीपेक्षा चांगली व्यवस्था असून होतो. www.andamans.gov.in या बेवसाईटवर सर्व माहिती सविस्तर दिली आहे. तसेच पोर्ट ब्लेअर मधल्या टुरिजम डिपार्टमेंट मधे सगळी माहिती दिली जाते आणि शंका दूर केल्या जातात. अंदमान आणि निकोबार पर्यटन (IP 232747; www.tourism.andaman.nic.in; कामरे रोड (कामराज आरडी), पोर्ट ब्लेअर; ८:३०-१३:०० आणि १४:००-१७:०० सोम-शुक्र, ८:३०-१२:०० शनि)उपयुक्त एमराल्ड आयलंड ट्रॅव्हल ब्रोशर मिळवा (100 रुपये)येथे किंवा विमानतळावर.

नियोजन कसे कराल : 

कोणत्याही टूर कंपनीबरोबर गेलात तरी स्वतःचे नियोजन देखील महत्वाचे ठरते. पॅकिंग पासून वेळेचे, वैद्यकीय अडचणी असतील तर त्याचे असे करावे. कोणत्याही वयोगटातील व्यक्तीने अंदमानसारख्या ठिकाणी जाताना भौगोलिक परिस्थितीचा अंदाज आणि मानसिक तयारी करून जावे. विशेषतः सूर्योदय आणि सुर्यास्ताचा आपल्या डेली रुटीनवर प्रभाव पडतो. अंदमानमध्ये सकाळी ५-५.१५ ला सूर्योदय होतो आणि संध्याकाळी ५.३० पर्यंत सूर्यास्त होतो. दुसरी गोष्ट म्हणजे छोट्या बोटीपासून क्रूझ पर्यंत सगळ्या प्रकारचे जलप्रवासाची हौस फिटते. त्यामुळे पाण्याचे वावडे असलेल्यांनी एक मानसिक तयारी करावी.

पॅकिंग : 

    विशेषतः महिला मंडळाने आवश्यक तेवढेच आणि जमल्यास गुडघ्या पर्यंतचे कपडे घेतल्यास सोयीचे जाते. संपूर्ण किनारी आणि बेट असा भौगोलिक भाग असल्याने उकडण्याचे प्रमाण थोडे जास्त आहे. मुंबईकरांना किंवा समुद्र किनारी राहणाऱ्याना तसे हे नवीन नाही, पण इतरांना असू शकते. इथे उकाड्यासोबत वारा आणि समुद्राच्या खारटपाण्याचाही सामना करावा लागतो.

फूड : 

     निवास निश्चित करताना याची चौकशी आधी करावी कारण स्थानिक अन्न मूळ मासे आणि भात असल्याने उगाचच अवाजवी अपेक्षा करू नये.  प्राधान्य लोकल फूड मग ते शाकाहार असो किंवा मासे आहार ते स्थानिकांप्रमाणे असावे. कारण ही चव कितीही पैसे मोजले तरी महाराष्ट्रात मिळणार नाही. दुसरे म्हणजे पाणी. बऱ्याच हॉटेलमध्ये एकवागार्डचे पाणी मिळते.

नियमावली : 

    बेसिक नियमावली एअरपोर्ट पासूनच सुरू होते. ती म्हणजे वजनाची, काहींना हे नवीन असते काहींना नसते. दुसरी म्हणजे बऱ्याच जणांना मोह असतो तेथून प्रवाळ, शिंपले इत्यादी आणण्याचा हा टाळावा. आणखी एक म्हणजे जिथे कॅमेरा बॅन आहे तिथे बॅनच करावा, ग्रुप टूर मध्ये कोणा एकामुळे बाकीच्यांवर संक्रांत नको. सुरक्षेच्या बाबतीत ग्रुप कॅप्टन पासून स्पीड बोट चालक ही आपली काळजी घेतो. त्यामुळे त्याने दिलेल्या सूचना ऐकल्यास त्यांच्याही पोटावर पाय येत नाही. बऱ्याच बेटांवर किती पर्यटक कोणत्या वेळेत सोडायचे हे नियम केले आहेत. त्यामुळे त्या वेळेत गेल्यास हे भान सहज पाळले जाते. शेवटची आणखी एक महत्वाची गोष्ट म्हणजे विमानतळावर पाय ठेवल्यापासून इतस्ततः थुंकणे, प्लॅस्टिकचा वापर टाळावा. वापर केल्यास शक्यतो जिथे कचरापेटी ठेवली असेल तिथे टाकावा. हे जरा अति होतंय असे काहींना वाटेल पण हे गरजेचे आहे.

शॉपिंग : 

   अंदमान हे शॉपिंग डेस्टिनेशन नाही त्यामुळे तेथील लोकल मेड असे घेण्यासारखे असेल तर फक्त शहाळे आणि शंख, शिपल्यांचे शोभेच्या वस्तू, कीचेन्स इत्यादी. अगदीच हौस म्हणून अंदमानचे टिशर्ट आठवण म्हणून घेण्यास हरकत नाही. पोर्ट ब्लेअरमधील मॉल आणि इतर ठिकाणी विविध प्रकारचे शिंपले, मोत्याचे दागिने आणि कोरलची स्मृतिचिन्हे मिळू शकतात. तुम्ही स्ट्रॉ हॅट्स, विविध हस्तकला, ​​मण्यांचे दागिने, बांबू हस्तकला खरेदी करू शकता. पण यासाठी पुरेशी कॅश जवळ ठेवावी कारण उठसूट पेटीएम, यूपीआय वापरणारे विक्रेते नाहीत. काही ठिकाणी तर दहा रुपयांची नाणी देखील घेत नाहीत. त्यामुळे ज्या वस्तू खरेदी करायच्या त्यासाठी सुट्टे पैशांसाहित कॅश वापरलेली बरी.

तळ टीप : 

    सध्या अन्न वस्त्र आणि निवारा या बरोबर वायफाय ही निकड झाली आहे. त्यामुळे सतत ऑनलाइन असणाऱ्यांना खरंच निर्जन बेटावर आणल्यासारखे वाटू शकते. पण सबांधित रिसॉर्ट आणि हॉटेल्सनी वायफायची सुविधा पुरवली आहे. यांचा कमाल स्पीड टू जी असल्याने वायफाय तुला मला होते. अगदी बीएसएनएल, एअरटेलला रेंज मिळते असे नाही. त्यामुळे दोनच पर्याय उरतात एवढ्या लांब प्रवास करून जे निसर्ग सौंदर्य पहायला आलोय त्याचा मनमुरात आनंद डोळ्यात साठवणे आणि दुसरा हॉटेल मध्येच बसून रहाणे.
अंदमानला सगळ फिरून परत जाताना विमानतळावर सुर  क्षा तपासणीच्या फक्त दोनच खिडक्या असल्यामुळे भला मोठी रांग असतो. त्यात शंख , शिंपले अशा प्रवाळयुक्त गोष्टींना सक्त मनाई ( बिचवर आपण सहज हातानी उचलतो असे शिंपले ) असल्याने प्रत्येक बॅग बारकाईने चेक केली जाते , त्यामुळे वेळ वाढतो. थोड जास्त वेळ ठेवून विमानतळावर जावे. (कित्येकदा फॅमिली / ग्रुप मधील मेंबर्स पुढे मागे होणयाची शक्यता असते ).
अंदमानच्या प्रत्येक ठिकाणी , बेटावर जाता येताना लिमिटेड पार्किंग असल्यामुळे बोटीतून- टॅक्सीपर्यंत किंवा टॅक्सीपासून - पर्य्टन स्थळापर्यंत ,हॉटेलच्या पार्किंगपासून ते तुमच्या रुम /व्हिलापर्यंत तुम्हाला तुमच सामान घेऊन कधी कधी भरपूर चालावं लागतं. त्यामुळे चाके  असलेली बॅग कॅरी करावी ती संपुर्ण प्रवासात सोपी पडते. 
अंदमान हे बेट असल्यामुळे वातावरण कधीही बदलते . कुठेही हवामान अंदजामधे दिसत नसताना किंवा कुठलाही अलर्ट नसताना  सकाळचं स्वच्छ नितळ हवामान अक्षरशः २५ मिनटात बदलून ईतका धो धो पाऊस कोसळू शकतो. त्यामुळे निदान एक छत्री जवळ ठेवावी. फारसा उपयोग होत नाही तरी डोकं शाबूत रहाते. 

विमानाने :-

   अंदमानला जाण्यासाठी आरामदायी पर्याय म्हणजे विमान प्रवास. एक म्हणजे इतर साधनांपेक्षा वेळ कमी जातो. फिरायला जास्त वेळ मिळतो. तेथे गेल्यावर बऱ्यापैकी बोट प्रवास करावाच लागतो.  अंदमान द्वीपसमूह भारताच्या पूर्व किनार्‍यापासून १००० किलोमीटर अंतरावर आग्नेय दिशेला आहे. कोलकात्याहून विमानाने तुम्ही अंदमान बेटांवर जाऊ शकता. दिल्लीपासून अंदमानला तुम्ही फक्त कोलकातामार्गेच जाऊ शकता. विमाने अंदमानची राजधानी - पोर्ट ब्लेअर येथे नेली जातात. कलकत्ता, चेन्नई आणि विशाखापट्टणम ते पोर्ट ब्लेअर पर्यंत, तुम्ही बोटीने जाऊ शकता (सुमारे 60 तास, ज्याला 4 दिवस लागतील). खराब हवामान आपल्या ट्रिपच्या प्लॅनला अडचणीत टाकू शकते. जर समुद्र खवळलेला असेल तर विमान उड्डाणे रद्द केली जातात. त्यामुळे ट्रिपचा प्लॅन करताना काही दिवस राखीव ठेवणे उत्तम. 
     दिल्ली, कोलकाता आणि चेन्नई येथून पोर्ट ब्लेअरला दैनंदिन उड्डाणे आहेत, तरी दिल्ली आणि कोलकाता येथून उड्डाणे अनेकदा चेन्नईमधून जातात, बुकिंगच्या वेळेनुसार, राऊंड ट्रिपचे भाडे US $ 250 ते US $ 500 पर्यंत असते. काही एअरलाईन्स US $80 इतक्या कमी किमतीत एकेरी उड्डाणे ऑफर करतात, परंतु तिकिटे अनेक महिने अगोदर बुक करणे आवश्यक आहे.  तुम्ही एअर इंडिया सेवा देखील वापरू शकता (चेन्नई 0044-28554747; कोलकाता 033-22117879; पोर्ट ब्लेअर 03192-233108; www.airindia.com)आणि जेटलाइट (चेन्नई 080-39893333; कोलकाता 033-25110901; पोर्ट ब्लेअर 003192-242707; www.jetlite.com). पोर्ट ब्लेअरहून आग्नेय आशियासाठी कोणतीही थेट उड्डाणे नाहीत,
     सहसा विमान प्रवासाची तिकिटे स्व्तः काढणे चांगले कारण आयत्या वेळी काही बदल झाल्यास आपल्याला थेट समजते. एकदा आपला प्लान दिला की आपल्याला २-३ एजंटचे कोट येतात. त्यापैकी जे आवडेल्/परवडेल ते घ्यायचे. ट्रिप कस्टमाईझ करायची असेल (१-२ दिवस कमी जास्त किवा ठिकाणे कमी जास्त करणे) तर तसेही करुन मिळते. विमानतळावर शक्यतो स्थानिक एजंटची गाडी पिक अप करायला येते. तेथुन पुढची जबाबदारी त्यांची. काही समस्या आल्यास लोकल एजंट आणि ट्रॅव्हल ट्रँगल दोन्ही मदत करतात(एस्कलेशन करता येते, पण एकुण अनुभव चांगला आहे). बोलुन काम झाले नाहीच तर गूगल रिव्ह्यु खराब करायची धमकी द्यावी, म्हणजे सुतासारखे सरळ येतात. पोर्ट ब्लेअर  हे विमानतळ अगदिच लहान आहे. एक सांगायची गोष्ट म्हणजे पोर्ट ब्लेअरला फिरायाला आटो रिक्षाच वापरा, टॅक्सिच्या फंदात पडु नये कारण विमानतळ ते हॉटेल करीता आटो ५० रू घेतो तर टॅक्सी रू.१५०. पोर्ट ब्लेअर अंदमानची राजधानी असूनसुद्धा एका लहान जिल्ह्याच्या ठिकाणाप्रमाणेच आहे.

जहाज :-

    तुम्ही जहाजाने बेटांवर जाण्याचा निर्णय घेतल्यास, तुम्हाला दूतावास (व्हिसा मिळाल्यावर) किंवा चेन्नई, विझाग बंदरात परमिटची काढावे लागेल. परमिट 30 दिवसांच्या कालावधीसाठी जारी केले जाते. सर्व बेटांना भेट देताना, हॉटेलमध्ये चेक इन करताना तुमची परवाना तपासला जाईल -  महत्त्वाचे दस्तऐवज म्हणून परवाना काळजीपूर्वक सांभा़ळा.

कोलकाता, चेन्नई आणि विशाखापट्टणम येथून अंदमान बेटांवर नियमित फेरी आहेत. याशिवाय, एमव्ही अकबर जहाज कोलकाताहून महिन्यातून 4-6 वेळा जाते (प्रवास 56 तास चालतो), चेन्नईहून आठवड्यातून एकदा एमव्ही नॅनकोरी आणि एमव्ही स्वराजद्वीप ही जहाजे जातात (60 तास वाटेत).
    वेगवेगळ्या जहाजांवरील जागांचे वर्गीकरण थोडे वेगळे असते. बंक बर्थवरील सर्वात स्वस्त जागा 1700 - 1960 रुपये, नंतर 2 वर्ग बी केबिन - 3890 रुपये, 2 वर्ग अ केबिन - 5030 रुपये, नंतर 1 वर्ग केबिन - 6320 रुपये, लक्झरी केबिन - 7640 रुपये. वातानुकूलित वसतिगृहे आहेत, जिथे जागेची किंमत 3290 रुपये आहे. अधिक महागड्या जागांच्या तिकिटांची किंमत विमानाच्या तिकिटां इतकीच असते. 

परवानगी

हवाई मार्गाने येणाऱ्या पर्यटकांना पोर्ट ब्लेअर बेटांच्या राजधानीतील इमिग्रेशन कार्यालयात परमिट, तथाकथित परमिटसाठी अर्ज करणे आवश्यक आहे. कार्यालय हड्डो जेट्टी येथे आहे. समुद्रमार्गे बेटांवर जाणाऱ्या पर्यटकांनी आगाऊ परमिट घेणे आवश्यक आहे: परदेशी नोंदणी कार्यालयात किंवा चेन्नई (फोन ०४४-२८२७८२१०), किंवा कोलकाता (फोन ०३३-२२४७३३००), किंवा मानक व्हिसासाठी अर्ज करताना. सहसा कोणालाही परवानगी नाकारली जात नाही.रिटर्न तिकीट उपलब्ध असल्यास सहसा 30 दिवसांसाठी परवानगी दिली जाते. नसेल तर फक्त 15 दिवसांसाठी. हवे असल्यास, पोर्ट ब्लेअरमध्येच केवळ 15 दिवसांसाठी परमिटचे नूतनीकरण केले जाते. 
     सर्व परदेशी लोकांना अंदमान बेटांना भेट देण्यासाठी परमिट घेणे आवश्यक आहे, जे आपल्या बेटावरच्या आगमनानंतर विनामूल्य दिले जाते. परमिट मिळविण्यासाठी, विमानाने येणार्‍या पर्यटकांनी त्यांचा पासपोर्ट सादर करणे आवश्यक आहे30 दिवसांच्या परमिटमुळे पर्यटकांना पोर्ट ब्लेअर, दक्षिण आणि मध्य अंदमानमध्ये राहण्याची परवानगी मिळते , उत्तर अंदमान मध्ये (दिगलीपूर), लाँग आयलंडवर, उत्तर पॅसेज, लहान अंदमान (मूळ रहिवाशांचे प्रदेश वगळून), हॅवलॉक आणि नील बेटांवर. तुम्ही पोर्ट ब्लेअरमधील इमिग्रेशन ऑफिसमध्ये 15 दिवसांसाठी परमिट वाढवू शकता (03192-239247; 8: 30-13: 00 आणि 14: 00-17: 30 सोमवार ते शुक्रवार, शनिवारी 13:00 पर्यंत)आणि हॅवलॉक पोलिस स्टेशनमध्ये. ही परवानगी जॉली बॉय बेटांना दिवसा भेटी देण्यास देखील चालते. 
      बोटीने येणारे पर्यटक सहसा इमिग्रेशन अधिकाऱ्याकडून परवाना बंदरावर मिळतो. अन्यथा, तुम्ही अंदमानला पोहोचल्यावर ताबडतोब हड्डो पिअर येथील इमिग्रेशन कार्यालयात जावे. (हड्डो जेट्टी). परमिट संपूर्ण ट्रिपसाठी आवश्यक आहे त्याशिवाय तुम्ही बेटांवर प्रवेश करू शकणार नाही. पोलिस अधिकारी सहसा परमिट मागतात, विशेषत:  बेटावर किनाऱ्यावर जाताना, आणि हॉटेलमध्ये चेक-इनच्या वेळी सादर करणे आवश्यक आहे. खालीलपैकी कोणत्याही सेवेवर सध्याचे समुद्र प्रवास नियम तपासता येतीलः 
 अंदमान आणि निकोबार पर्यटन (03192-238473)
चेन्नई परदेशी नागरिक नोंदणी सेवा (044-23454970, 044-28278210) ; 
कोलकाता (033-22470549, 033-22473300)
शिपिंग कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया (SCI; www.shipindia.com)
चेन्नई (०४४-५२३१४०१; जवाहर बिल्डिंग, ६ राजाजी सलाई); 
कोलकाता  (०३३-२४८२३५४; पहिला मजला, १३ स्ट्रँड आरडी)

राहण्याची सोय

अंदमान आणि निकोबार टुरिझमद्वारे व्यवस्थापित केलेल्या विविध श्रेणीतील हॉटेल्स या बेटांवर आहेत. हॉटेलच्या किमती पर्यटनाच्या हंगामात (1 ऑक्टोबर ते 30 एप्रिल पर्यंत,) वाढतात..यात ट्रॅव्हल पीक सीझनमध्ये (15 डिसेंबर ते 15 जानेवारी) किमती गगनाला भिडतात ... मे ते सप्टेंबर हा कमी पर्यटनाचा हंगाम असतो. अंदमान बेटांच्या सार्वजनिक भागात आणि  राष्ट्रीय उद्यानांमध्ये सध्या कॅम्पिंग करण्यास मनाई आहे. निवास शक्यतो पोर्टब्लेअर आणि एखादा दिवस दुसऱ्या म्हणजे हॅवलॉकसारख्या ठिकाणी करावा.

बेटांच्या राजधानीपासून दूर न जाताही तुम्ही सुंदर किनारे पाहू शकता. पोर्ट ब्लेअरपासून फार दूर कॉर्बिना बे येथे एक बाउन्टी-शैलीतील बीच आहे. येथे तुम्ही पीअरलेस रिसॉर्ट किंवा गेस्टहाऊसमध्ये राहू शकता आणि चांगल्या रेस्टॉरंटमध्ये जेवण करू शकता.

पर्यटकांसाठी निर्बंध.

अंदमान बेटे जरी नंदनवन असली तरी इथला निसर्ग अबाधीत रहावा यासाठी येथे काही निर्बंध आणले गेले आहेत.

हे प्रतिबंधित आहे:

• जमिनीवर आणि समुद्रावर कोणत्याही प्रकारचा कचरा टाकायचा नाही
• समुद्राच्या आत कोरल आणि जमिनीवर शिंपले गोळा करणे प्रतिबंधीत आहे
• बंदी असलेल्या बेटावर स्वतःहून जाणे अजिबात सुरक्षित नाही
• येथे खाजगी मालमत्ता असल्यामुळे परवानगी न घेता नारळ गोळा करणे
• समुद्रकिनार्यावर किंवा जंगलात रात्र घालवणे, शिकार करणे, कॅम्पफायर करणे या सर्वांना मनाई आहे. 

अंदमान बेटांवर फिरण्यासाठी वहातुकीचे पर्याय :- 

बेटांदरम्यान प्रवास करण्यासाठी प्रवासी फेरी हा एकमेव तुलनेने स्वस्त मार्ग आहे. पण त्याचे आगाऊ बुकींग करणे चांगले. शटल-हेलिकॉप्टर किंवा सीप्लेन भाड्याने घेता येते पण हि सेवा खूप महाग आहे,  बेटांवर, ऑटो रिक्षा सहसा फिरण्यासाठी उपलब्ध असतात, टॅक्सी फक्त पोर्ट ब्लेअरमध्ये उपलब्ध आहेत.

विमान

अंदमानातील बेटांदरम्यान  हेलिकॉप्टरची सेवा आहे. पोर्ट ब्लेअरहून तो लहान अंदमानला जातो ( 35 मिनिटे, मंगळ, शुक्र आणि शनि), हॅवलॉक बेट ( 20 मिनिटे)आणि मायाबंदर मार्गे दिगलीपूर (मायाबंदर, एक तास)...मात्र हि सेवा स्थानिक नागरिक, सरकारी नोकर आणि 5 किलोपेक्षा कमी सामान असलेल्या प्रवाशांना प्राधान्य दिले जाते, ज्यामुळे बहुतेक पर्यटकांना ही सेवा वापरता येत नाही. अर्थात हि सेवा पर्यटकांना हवी असेल तर आधी सचिवालयात अर्ज करावा लागतो.

फेरी

 बहुतेक अंदमान आणि निकोबार बेटांवर फक्त जलमार्गानेच पोहोचता येते. यामुळे जलप्रवासाचा आनंद घेता येत असला तरी दमट हवामानात, रांगेत उभारणे वैतागवाणे आहे. मात्र स्त्री, पुरुष यांच्या स्वतंत्र रांगा असल्यामु़ळे थोडी सोय होते. उत्तम म्हणजे सहलीच्‍या दिवशी एक तास अगोदर मरीना येथे पोहोचून तुम्‍ही तिकिटे खरेदी करू शकता, परंतु गर्दीच्या हंगामात हे उपयोगी पडेल असे नाही. 
     हॅवलॉक आणि नील बेटांवर तसेच रंगत, मैयाबंदर, दिगलीपूर आणि लिटल अंदमान येथे नियमित बोटी जातात. काही कारणाने या बोटी उपलब्ध नसतील तरीही काही स्थानिक मच्छिमार आहेत जे तुम्हाला घेऊन जातात, अर्थात त्यात धोका आहेच.पोर्ट ब्लेअर ते हॅवलॉक बेटांदरम्यान चालणार्‍या बोटींचे वेळापत्रक www.and.nic.in/spsch/iisailing.htm वर उपलब्ध आहे.

बस

   अंदमानवर सरकारी आणि खाजगी बससेवा उपलब्ध आहे. पोर्ट ब्लेअरपासून सहलीचे बुकिंग करून एक किंवा दोन दिवसात बर्याच ठिकाणांना भेट देता येईल. 
   सर्व रस्ते मुख्य बेटांना पुलांनी जोडलेले आहेत. स्वस्त सार्वजनिक आणि खाजगी बसेस पोर्ट ब्लेअरच्या दक्षिणेपासून बांदूरपर्यंत आहेत (वंदूर)आणि उत्तरेकडे बारटांग, रंगत, मायाबंदर आणि शेवटी दिगलीपूर, पर्यंत जातात. दुपारी 3:00 च्या नंतर जारवा नेचर रिझर्व्हचा बहुतेक भाग प्रवासासाठी बंद केला जातो, त्यामुळे त्यामधून जाणार्‍या बस सकाळी 4:00 ते 11:00 पर्यंत सुटतात.याशिवाय खाजगी जीप आणि मिनीव्हॅन गाड्या गावोगावी धावतात आणि तुम्ही त्याने फिरु शकता. तसेच जास्त किमतीत कार भाड्याने देखील घेऊन प्रवास करु शकता.

रेल्वे: -

भारतीय रेल्वेकडून येथे पोहोचण्यासाठी एक खास रेल्वे सेवा सुरू करण्यात येणार आहे.  

अंदमान निकोबारला जाण्यासाठी ट्रेनचा प्रवास 

  दरम्यान  IRCTC एक खास ट्रेन सुरू करण्यात येणार आहे. ज्यामुळे प्रवाशांना थेट अंदमान निकोबारपर्यंतचा प्रवास करता येणार आहे. त्यासाठी प्रवाशांना 240 किमीपर्यंतचा प्रवास ट्रेनने करावा लागणार आहे. या ट्रेनने अंदमान निकोबारला पोहचण्यासाठी प्रवाशांना 10 तासांचा वेळ लागणार आहे. ही ट्रेनसेवा पोर्ट ब्लेयर आणि अंदमान निकोबारमधील दिगलीपूरपासून ही सेवा असून अंदमान निकोबरपर्यंत पोहोचण्यासाठी 10 तासांचा प्रवास करावा लागणार आहे. 
   सध्या या दोन्ही बेटांपर्यंत पोहोचण्यासाठी जलमार्गाचा किंवा बसचा प्रवास करावा लागतो. बसने या बेटांपर्यंत पोहोचण्यासाठी जवळपास 14 तासांचा प्रवास करावा लागतो तर जलमार्गाने 24 तासांचा प्रवास करून येथे पोहोचता येते. परंतु रेल्वे मार्गाने फक्त 10 तासांतच येथे पोहोचणे शक्य होणार आहे. त्याचबरोबर ट्रनच्या प्रवासात येथील निसर्गसौंदर्यही न्याहाळता येणार आहे. 
मीडिया रिपोर्टनुसार काही वर्षांपूर्वी भारतीय रेल्वेने हे प्रोजेक्ट सुरू करण्याचा प्रस्ताव मांडला होता. परंतु या कामाला हिरवा कंदील मिळाला नव्हता. अंदमान निकोबारकडे पर्यंटकांचा वाढता कल लक्षात घेऊन आता पुन्हा हे प्रोजेक्ट सुरू करण्याचा विचार करण्यात येत असून लवकरच ही सेवा प्रवाशांसाठी सुरू करण्यात येणार आहे. 

या प्रोजेक्टमुळे अंदामान निकोबारमधील पर्यटनाला चालना मिळणार आहे. सध्या या ठिकाणी जाणाऱ्या पर्यंटकांमध्ये भारतीय पर्यंटकांची संख्या फार मोठी आहे. सध्या हा रेल्वेमार्ग तयार होण्यासाठी फार वेळ लागणार आहे. यासाठी आकारण्यात येणाऱ्या तिकीटाची घोषणा अद्याप IRCTC मार्फत करण्यात आली नाही. 

तुम्ही रेल्वे तिकीट कार्यालयात मुख्य भूभागासाठी रेल्वे तिकीट मिळवू शकता (२३३०४२; ८:००-१२:३० आणि १३:००-१४:००)एबरडीन बाजारच्या दक्षिणेस सचिवालय कार्यालयात आहे (एबरडीन बाजार)पोर्ट ब्लेअर मध्ये. हॉटेल मालक त्यांच्या पाहुण्यांना या समस्येवर सर्व आवश्यक माहिती देऊ शकतात.

 अंदमान बेटाची इतकी सविस्तर माहिती घेतल्यावर आता आपण प्रत्यक्ष भटकंंती करायला जाउया. 

पोर्ट ब्लेअर

अंदमानमधील पोर्ट ब्लेअर हे एकमेव ठिकाण आहे जिथे तुम्ही चलन किंवा प्रवासी चेक बदलू शकता. संपूर्ण शहरात एटीएम स्थापित आहेत आणि वेस्टर्न युनियन कार्यालय पोस्ट ऑफिसमध्ये आहे. एबरडीन बाजारात अनेक इंटरनेट ऍक्सेस पॉइंट आहेत.

एबरडीन पोलीस स्टेशन (०३१९२-२३२४००; एमजी रोड (एमजी आरडी))

अंदमान आणि निकोबार पर्यटन (1P 232694; www.tourism.andaman.nic.in; कामराज रोड कामराज रोड); ८:३०-१३:०० आणि १४:००-१७:०० सोम-शुक्र, ८:३०-१२:०० शनि)

ई-कॅफे (30 तास इंटरनेट; 8:00-00:00)ऍबरडीन बाजार मध्ये, अगदी क्लॉक टॉवर समोर.

जीबी पंत हॉस्पिटल (०३१९२-२३३४७३, २३२१०२; जीबी पंत आरडी)

मुख्य पोस्ट ऑफिस (एमजी रोड (MG Rd); ९:००-१९:०० सोम-शनि)

स्टेट बँक ऑफ इंडिया (एमए रोड एमए आरडी); 9: 00-12: 00 आणि 13: 00-15: 00 सोम-शुक्र, 10: 00-12: 00 शनि) येथे तुम्ही प्रवासी चेक आणि चलन बदलू शकता.

पोर्ट ब्लेअर :-

अंदमानातील प्रमुख म्हणजे राजधानीचे शहर म्हणजे पोर्ट ब्लेअर. इथल्या विमानतळावर उतरल्यानंतर आपल्याला या छोट्या भूभागाची कल्पना येतेच. पण या छोट्याशा विमानतळाला जेव्हा सावरकरांचे नाव दिसते ते बघून आणखी भरून येते. खरंतर स्वातंत्र्यलढ्यातील बरेच सेनानी जास्ती करून पंजाबी आणि बंगाली प्रांतातील असूनही नाव एका मराठी माणसाचे हे बघितल्यावर प्रत्येकाचे उर भरून येणारच. या पोर्ट ब्लेअरविषयी बऱ्याच गोष्टी सांगण्यासारख्या आहेत पण काही प्रमुख सांगायच्या झाल्या तर इथली शिस्त, स्वच्छता, पाहुणचाराची पद्धत, संस्कृती, सुरक्षेच्या बाबतीत ‘नो खाबू गिरी’ सर्व स्थानिक ‘स्वान्त सुखाय’ आयुष्य जगणारे लोकं. त्यांचे आयुष्य बघून फारच हेवा वाटतो. अवास्तव जीवनशैली नाही. याचे प्रमुख करण म्हणजे सूर्योदय आणि दुसरे म्हणजे केंद्रशासित असल्याने दोन्ही वन विभाग व तटरक्षक दलाची शिस्त अत्यंत काटेकोरपणे पाळली जाते. वनविभाग आणि तटरक्षक दलाचे महत्व इथे जास्त जाणवते आणि प्रभाव देखील तुलनेने जास्त आहे. अर्थात ही चांगली गोष्ट आहेच पण पर्यटक म्हणून जाताना आपणही यांत अडचणी येणार नाहीत याची काळजी घ्यावी म्हणजे ट्रिपचा पुरेपूर आनंद लुटता येतो. बंगाली, तमिळ, निकोबारी, बर्मी आणि तेलगू यांसारख्या लोकांच्या संस्कृतींचे इथे मिश्रण आहे. पुढील ट्रिप बुक करण्यासाठी किंवा घरी जाण्यासाठी सहसा एक किंवा दोन दिवस सोडले तर बहुतेक पर्यटक येथे जास्त काळ थांबत नाहीत. पोर्ट ब्लेअर हे निसर्गसौंदर्याच्या बाबतीत हॅवलॉकच्या समुद्रकिनाऱ्यांशी स्पर्धा करू शकत नाही, परंतु या शहरात  इतिहासाने महत्त्वाच्या खुणा आहेत. पोर्ट ब्लेअरची बहुतेक हॉटेल्स एबरडीन बाजार परिसरात आहेत. विमानतळ शहराच्या दक्षिणेस 4 किमी अंतरावर आहे. 

  या बेटांवर अजूनही ठिकठिकाणी त्सुनामीच्या वाताहातीच्या खुणा दिसतात. अर्थात लोकांची घरं , उडलेली छपरं , जहाजं वगैरे दुरुस्त झालीत पण तेव्हा पडलेल्या मोठमोठाल्या झाडांचे ओंडके, समुद्राच्या वाढलेल्या पातळीमुळे बुडलेले रस्ते आणि मग बांधलेले नवे रस्ते ई. इथे झालेल्या वाताहातीचा अंदाज येतो. अंदमानी लोक खूप भोळे-भाबडे, मदतीला अत्यंत तत्पर, नियमप्रिय, प्रामाणिक , मायाळु आहेत. आपल्या घरांमधे कोणतीही भाषा का बोलेनात तुमच्याशी अगदी अस्खलित हिंदी बोलतात.

अश्याच एका पडलेल्या झाडाचा ओंडका.

ही अंदमानमधली काही घरं. 

इथे एकही नदी नाहीये. मात्र पावसाच्या पाण्याला ते साठवतात

ही खरंतर एका मिडल स्कूलची इमारत आहे. तिचं काम पाहिलत का? लाकडी आहे ती शाळा. पारंपारिक अंदमानी घरं अशीच असतात लाकडाची. ओट्यापासुन जमिनीपर्यंत सगळं लाकडाचं. सुनामीनंतर लोकं काँक्रिटची घरं बांधु लागले आहेत

अंदमानी मगरी कुठेही आढळु शकतात त्यामुळे प्रवाश्यांना त्रास होऊ नये म्हणून अश्या जाळ्या/ तारा लावल्या आहेत

इथे डाव्या बाजुला एक चौथरा दिसतोय का तुम्हाला? हे टुरिस्ट हेल्प सेंटर क्म वॉशरुम होतं. सुनामीनंतर समुद्राने आपली पातळी ओलांडली, आता ते भरतीला पुर्ण बुडतं. ओहोटीला दिसतं. तिथला खर तर सगळ्या किनारी भागातला रस्ता धुऊन गेला होता, आता समुद्राच्या नव्या मर्यादेनुसार पुन्हा व्यवस्थित बांधलाय .

ही  एक सरकारी शाळा आहे. नो युनिफॉर्म!! .

कोर्बिन्स कोव्ह बीच :-

    समुद्रकिनारे पहाण्यासाठी कोणीही पोर्ट ब्लेअरला जात नाही, परंतु तरीही बीचचा आनंद घ्ययचा असल्यास, शहराच्या दक्षिणेस 7 किमी अंतरावर असलेल्या कॉर्बिन कोव्ह हा सर्वोत्तम पर्याय आहे. पाम वृक्षांच्या मागे लपलेला हा छोटासा किनारा, स्थानिक लोक आणि पर्यटकांमध्ये खूप लोकप्रिय आहे, पोहण्यासाठी आणि सूर्य स्नान करण्यासाठी एक उत्तम ठिकाण आहे. शहरातून ऑटो-रिक्षाने प्रवासाचा खर्च 200 रुपये आहे. कोस्टल रोडवर फिरताना तुम्ही दुसऱ्या महायुद्धापासून उरलेले अनेक जपानी बंकर पाहू शकता.

कोर्बिन्स कोव्ह बीचची किनारपट्टी

कोर्बिन्स कोव्ह बीच

अंदमानला समुद्र इतका श्रीमंत आहे, तुम्हाला कोणत्याही किनार्‍यावर मेलेले /जिवंत कोरल्स दिसु शकतात.

कॉर्बिन्स बीचचे काही फोटो

चिडिया टापू

   हा भाग पोर्ट ब्लेअरच्या दक्षिणेला आहे. नावावरुन कळलंच असेल याला चिडिया टापू का म्हणतात. घनदाट अरण्य, वेगवेगळे पक्षी, अंगावर नाचणारी फुलपाखरं ,वेगवेगळे किडे अशी एक टिपीकल एवरग्रीन फॉरेस्टमधली इको सिस्टम आहे ही. पण फक्त तेवढच नाहीये, ह्या सगळ्याला समुद्र किनार्याची जोड आहे, त्यामुळे समुद्री वैभवही आहे. फोटो बघुन लक्षात येईलच.चिडीया टापू हे पोर्ट ब्लेअरपासून ३० किमी अंतरावर आहे. पोर्ट ब्लेअरहून इथे जाण्यासाठी दररोज सात बसेस आहेत (सकाळी 10 वाजल्यापासून दर दिड तासाला).तुम्ही सिंक बेटावरून जहाजानेही येथे पोहोचू शकता. या जैविक उद्यानासाठी भारतीय लोकांना २० तर परदेशी प्रवाशांना 50 रुपये तिकीट आहे. हे उद्यान सकाळी ९ ते दुपारी ४ वाजेपर्यंत आठवड्यातील मंगळ ते रविवार खुले असते. 

येथे जंगलात  नैसर्गिकरित्या कुंपण घातलेले आहे जेथे मगरी, हरिण आणि पक्षी राहतात.

 

सुनामीमधे पडलेल्या झाडांचा आता असा उपयोग केला आहे

 

अंघोळीसाठीचे सुरक्षित क्षेत्र जाळीने मार्क केलय . इथे प्रत्येक बीचवर लाईफगार्ड, पोलीस कंपल्सरी असतातच. आणि अंघोळीसाठी सुरक्षित क्षेत्र मार्क करतात. पर्यटकांनी त्या क्षेत्राच्या बाहेर जाऊ नये अशी अपेक्षा असते.

मंजेरी :-

 पुर्ण रिजर्व फॉरेस्ट एरिया. तिथे जाण्यासाठी परमिट काढावं लागतं. ही जागा महात्मा गांधी नॅशनल मरिन पार्क चा एक हिस्सा असलेल्या १५ बेटांपैकी एक आहे.

हे मंजेरीच्या वाटेतले फोटो

इथल्या दलदलीत मगरी आहेत

@ मंजेरी फॉरेस्ट चेक पोस्ट.

@मंजेरी जेटी

इथे फॉरेस्ट पोस्ट पासून ७-८किमी आत घनदाट जंगलात ही एक जेटी आहे. 

आमचं वाहन

   अंदमानमध्ये अनेक म्युझियम्सही बघण्यासारखी आहेत. चाथम सॉ मिल मधील म्युझियम, समुद्रिका म्युझियम (अजिबात चुकवू नका आणि येथिल डॉक्युमेंटरीही नक्की पहा), अँथ्रोपोलीजिकल म्युझियम, अंदमान फिशरीज म्युझियम (हे स्किप केलं तरी चालेल).

मानववंशशास्त्रीय संग्रहालय

  हे वस्तुसंग्रहालयाचा एम.जी रोड (MG Rd) वर असून त्याचा संपर्क क्रमांक (०३१९२)-२३२२९१. इथे  प्रवेश 10 रुपये असून त्याची वेळ सकाळी ९ ते दुपारी १ आणि १.३० ते ४.३० अशी आहे. हे पोर्ट ब्लेअरचे सर्वोत्कृष्ट संग्रहालय आहे आणि बेटांवर राहणाऱ्या जमातींबद्दल इथे खूप तपशीलवार माहिती आहे. इतिहास आणि संस्कृतीविषयी आस्था असणार्यांनी इथे अवश्य भेट दिली पाहिजे. इथे जारवा जमाती वापरतात ते चिलखत बघायला मिळते, ज्यावर भौमितीक आकृत्या चितारलेल्या असतात. सेंटीनलीची सापडलेली कवटी, निकोबार बेटावरील शमॅनिक शिल्पकला, नारळाच्या पानापासून किंवा पाम ट्रीच्या झावळ्यापासून केलेल्या बास्केट, इथे असलेल्या आदिवासी जमातीचा पोषाख बघीतला कि एक गोष्ट लक्षात येते कि या बेटावरच्या आदिवासीमधील स्त्री आणि पुरुषांचा पोषाख सारखाच आहे, स्त्रीसुलभ लज्जेमुळे नागर संस्कृतीत स्त्रीया जे जास्तीचे कपडे घालतात, ती प्रथा आदिवासीत नसते, म्हणजे एक प्रकारे आदिवासी स्त्री पुरुष समानता पाळतात.  

  आता अंदमान फिशरीज म्युझियमची सफर सर्वप्रथम करुया.

  त्यातील काही निवडक फोटो 

:

सी अ‍ॅनिमोन्स

स्टार फिश. किती सुंदर रंग आहेत ना!

सी-अर्चिन्स

अत्यंत सुंदर सुंदर आणि विविध प्रकारची प्रवाळेही होती समुद्रिकामध्ये पण त्यांचे फोटो काढण्याची परवानगी नाही.

 'समुद्रीका नॅवल मरिन म्युजिअम '  ( सामुद्रिक सागरी संग्रहालय )

 हे संग्रहालाय हळदो रोडवर असून प्रौंढांसाठी तिकीट २० रु तर लहान मुलांसाठी १० रु आहे.  आणि कॅमेर्‍याची पास काढावा लागतो.याची वेळ सकाळी ९ ते दुपारी १ व दुपारी २ ते ५ वाजेपर्यंत आहे. सोमवारी याल सुट्टी असते. भारतीय नौदलाने या संग्रहालयाची स्थापना केली होती. बेटांवर असलेल्या सागरी परिसंस्था, वनस्पती, प्राणी, सागरी जीवन याबद्दल सांगणारी विविध प्रदर्शने आहेत. संग्रहालयात एक लहान मत्स्यालय आहे. बाहेर कामोर्टाच्या निकोबार बेटावर किनाऱ्यावर सापलेल्या निळ्या व्हेलचा सांगाडा आहे ( बेट).याच्या आकारावरूनच खरोखरचा देवमासा किती मोठा असावा याचा अंदाज येतो.

आत संग्रहालयात अंदमान व निकोबार बेटांची रचना, तिथले मूळ निवासी, समुद्री जीवसृष्टी, शिकारिच्या पद्धती, निरनीराळे शंखशिंपले, मत्स्यालय इत्यादींची सचित्र माहिती व प्रत्यक्ष नमुने ठेवलेले आहेत.

चाथम सॉ मिल :- 

केवळ अंदमानातच आढळून येणारा पडौक वृक्ष, हा ह्या राज्याचा राज्यवृक्ष आहे. तो सुमारे १२० फूट उंच वाढतो. पानगळीचा पर्णसंभार बाळगतो. अशा वृक्षांचे उंचच-उंच जंगल तर नजरेचे पारणेच फेडते. तो अत्यंत भारदस्त दिसतो आणि उत्तम लाकडी वस्तुंकरताचे दर्जेदार लाकूड पुरवतो. पडौक लाकूड हे सागवानी लाकडापेक्षा जास्त सुदृढ असते. ह्या पडौकवनांतील वृक्षांचा वापर, बांधकामांकरता आणि बैठकीच्या सामानांकरता लागणार्‍या लाकडाच्या गरजा भागवण्याकरता, करता यावा, म्हणून १८८३ मध्ये ब्रिटिश सरकारने इथे एका आरा यंत्राची स्थापना केली होती . दुर्दैवाने दुसर्‍या महायुद्धात थेट ह्या ठिकाणी स्फोटके पडल्यामुळे यंत्राचे अपरिमित नुकसान झाले. मात्र पूर्व पाकिस्तान, लंका आणि बर्मामधून ब्रिटिशांनी इथे पुनरुत्थानाकरता आणलेल्या लोकांच्या लाकडाबाबतच्या अतिरिक्त गरजा भागविण्याकरता ह्या यंत्राची पुनर्स्थापना करण्यात आली. बिनीच्या अंदमानी पडौक वृक्षाची कटाई केवळ ह्या सरकारी आरा यंत्रावरच केली जाते. हे आरायंत्र चॅथम बेटावर आहे. हे बेट पोर्ट ब्लेअर शहराच्या उत्तरेला आहे. पोर्ट ब्लेअरशी ते केवळ चॅथम पुलानेच जोडलेले आहे.  हा आशियातील सर्वात मोठ्या लाकूड प्रक्रिया उद्योगांपैकी एक आहे व अद्याप कार्यरत आहे, पर्यावरणवाद्यांना इथे भेट देणे कदाचित आवडणार नाही परंतु बेटाच्या इतिहास आणि अर्थव्यवस्थेची मनोरंजक माहिती हवी असेल तर इथे जायलाच हवे. सोमवार ते शनिवार सकाळी ८.३० ते दुपारी २.३० पर्यंत या सॉ मिलला आपण भेट देउ शकतो. प्रवेश फि. १० रुपये.

पहिल्या चित्रात प्रवेशद्वार आणि वन-उप-संरक्षकांचे कार्यालय दिसत आहे. खालच्या ओळीत आरायंत्रावर, तसेच मानवी कौशल्याने साधलेल्या लाकडी वस्तू दिसत आहेत.

पहिल्या चित्रात उभ्या दिसणार्‍या दोन बांबूंपैकी एकाचा काप मधल्या चित्रात दिसत आहे. मग दिसते आहे ती लाकडातून साकारलेली विश्वकर्म्याची मूर्ती.

त्यानंतरच्या चित्रात दिसते आहे आरायंत्राचे प्रारूप.

खालील पहिल्या चित्रात आरा यंत्राकरता, दातेरी आरीचा पट्टा उचलून नेला जात असलेला दिसत आहे. दुसर्‍या चित्रात कापले जाणारे पडौक वृक्षाचे लांबलचक खोड दिसते आहे.

त्या कामगाराच्या डाव्या हाताकडील खोडाच्या टोकास आरीचे पाते खोडात उभे घुसलेले स्पष्ट दिसत आहे. उजव्या बाजूस रुळांवरून सरकत पुढे जाणार्‍या खोडातून कापली गेलेली फळीही, त्या कामगाराच्या उजव्या बाजूस सुटी झालेली दिसते आहे.या वखारीत एक संग्रहालय आहे ज्यात त्या वृक्षापासून केलेल्या विविध वस्तू अगदी अंदमानचा नकाशा सुद्धा केलेला दिसतो.

नॉर्थ बे आयलंड :-

पोर्ट ब्लेअर वरून नॉर्थ बेला सी वॉक करू इच्छिणार्‍या पर्यटकांना सी-लिंक कंपनीच्या सी-वॉकर जहाजावर आणतात. ह्याकरता समुद्र संचाराकरताचे रु.३,२००/- चे तिकीट वेगळ्याने घ्यावे लागते. स्कूबा डायव्हिंगकरता रु.३,५००/- चे तिकीट पडते. मात्र, ह्यात प्रत्येक स्कूबा डायव्हरसोबत एक स्वतंत्र पाणबुडा सोबत दिला जात असतो. स्कूबा डायव्हिंगकरता पोहोणे यावे लागते. पोर्ट ब्लेअर वरून येतांना, एका छोट्या स्वयंचलित होडीतून, जहाजालगत उभ्या असलेल्या दुसर्‍या होडीत आणि तिथून ह्या जहाजात आपण प्रवेश करतो. तिथे मोठी बोट किनार्‍यापर्यंत नेत नाहीत(कारण खालचे प्रवाळ त्याने खराब होते). त्यामुळे एक किलोमीटर आधीच आपल्याला एका छोट्या होडीत बसवण्यांत येते.त्या बोटीच्या तळाला मॅग्निफायिंग कांच बसवलेल्या असतात. वर ऊन असेल तर सर्वांच्या डोक्यावर मिळून एक काळे प्लास्टिक पांघरतात. प्रवास सुरु झाला कि आपल्याला अत्यंत सुंदर कोरल्स बघायला मिळतात. म्हणजे वेगवेगळ्या प्रकारच्या कोरल्सशी तोंडओळख तरी होते. त्यानंतर आपल्याला हवे असल्यास स्कुबा डायव्हिंग साठी नेण्यांत येते. कपडे बदलण्यासाठी तिथे छोट्या पत्र्याच्या रुम्स आहेत आणि जवळचे मौल्यवान सामान ठेवण्यासाठी लॉकर देखील! इथेच कपडे बदलवण्याकरता चेंजिंग रूम, आपले व्यक्तिगत सामान ठेवण्याकरता लॉकर इत्यादी पुरवले जाईल असेही तिकीट देतांना सांगितले जाते. प्रत्यक्षात मात्र इथे चेंजिंग रूमच्या नावाखाली एक झापड असलेला आडोसा, आणि लॉकरच्या नावाखाली झाकणे असलेले अपुरे कप्पे एका रॅकमध्ये उपलब्ध आहेत. मात्र त्याला कडीकुलूप करावे अशी कोणतीही सोय नाही. समुद्र संचाराच्या कल्पनेने भारावलेले पर्यटक ह्याच तुटपुंज्या सेवांचा आनंद सुखाने घेत असतात. प्रशासकीय अधिकारी सुखासिन ठेवले जात असणार, त्यामुळे त्यांचीही फारशी अडचण होत नाही. तरीही, समुद्र-संचार कंपनीचे सर्व कर्मचारी आणि त्यांचा प्रत्यक्ष व्यवहार प्रामाणिक, सचोटीचा आणि विश्वास निर्माण करणारा आहे, ह्यात मुळीच संशय नाही.

 

नॉर्थ बे कडे जाताना

 जेटी

 नॉर्थ बे आयलंड

   सुरवातीला काही वेळ पाण्यांत डुंबल्यावर आपले स्कुबा डायव्हिंगचे ट्रेनिंग सुरु होते. मास्क चढवून आणि मागे ऑक्सिजन सिलिंडर लावून, तोंडानेच श्वास-उच्छवासाची क्रिया जमायला थोडा वेळ लागतो. पाण्याखाली तोंड बुडवून तसा सराव केल्यावर आपल्याला पाण्याखाली नेले जाते. खालचे दृश्य अफलातुन असते. खालचे अविस्मरणीय जिवंत कोरल्स आणि रंगीबेरंगी मासे बघण्यांत वेळ कसा जातो ते कळत नाही. हलणारे, आपल्या चाहुलीने स्वतःला मिटून घेणारे, वेगवेगळ्या आकाराचे कोरल्स पाहून डोळ्यांचे पारणे फिटते. आपले अंडर वॉटर फोटो काढून त्याची एक सीडीही करुन देण्यांत येते. 

 

       जहाजाच्या मागच्या बाजूला, साधारण जहाजाच्याच आकाराच्या गोलाकार समुद्राला, तरत्या गोलकांच्या आधारे, तळापर्यंत लोंबणारे जाळे लावून बंदिस्त केलेले आहे. जहाजावरून एक लोखंडी शिडी तळापर्यंत उतरवलेली आहे. तिच्यावरून समुद्राकडे पाठ करून, नेसत्या कपड्यांनिशी आपण दोन चार पायर्‍या उतरून तळाकडे निघालो, म्हणजे गळ्यापर्यंत पाण्यात शिरल्यावर, ३२ किलो वजनाचे हवेशीर, म्हणजे पाठीमागच्या बाजूने कॉम्प्रेस्ड एअरची नळी जोडलेली असते असे, हेल्मेट आपल्या डोक्यावर चढवले जाते. जहाजावर एक मोठा काँप्रेसर असून त्यातून कॉम्प्रेस्ड हवा आणणार्‍या सुमारे एक सेंटिमीटर व्यासाच्या लांबलचक (पन्नास, शंभर मीटर लांबीच्या असाव्यात) नळ्या हेल्मेटला जोडलेल्या असतात. अगदी चष्मा घालूनही हे हेल्मेट चढवले जाते. कारण हेल्मेटच्या आतील भाग कोरडाच राहत असतो, शिवाय चष्मा घातल्याने आपण नेहमीसारखेच स्वच्छ पाहूही शकत असतो. हेल्मेटचे आकारमान असे असते की, त्याचे पाण्यातील वजन केवळ ७ किलोच भरते. मात्र, ह्या ७ किलोच्या अतिरिक्त वजनामुळेही आपण सागरतळाकडे लोटले जाऊ लागतो. अशावेळी, सोबत करत असलेला पाणबुडा आपल्याला शिडी सोडायची खूण करतो आणि ती सोडताच आपण त्याचा हात धरून झपाट्याने सागरतळाशी पोहोचतो. इथे सागरतळ साधारणपणे ५ मीटर म्हणजे सुमारे १५ फूट खोल असतो. अर्थात हवेची नळी कायमच कॉम्प्रेसरला जोडलेली राहून आपल्याला दाबाखालील हवेचा पुरवठा करत राहते. हेल्मेटच्या आतील हवेच्या दाबाने बाहेरचे पाणी हेल्मेटमध्ये शिरू शकत नाही. आपण बाहेरच्यासारखाच सुखाने श्वासोच्छवास करत राहतो.

        सी वॉक करणार्‍या सर्व पर्यटकांच्या मागे पाणबुडे सोबत असतात. तळाशी पोहोचल्यावर सर्व पर्यटकांना एकमेकाच्या हातात हात देऊन एक माळ तयार केली जाते. त्या माळेच्या एका टोकास एक, तर दुसर्‍या टोकास दुसरा पाणबुडा हात धरून मार्गदर्शन करत असतो. काय करायचे आहे ते खुणेनी समजावून सांगण्याचे त्यांचे कसब उत्तम आहे. आणखी एक पाणबुडा वॉटरटाईट कॅमेर्याने पर्यटकांचे फोटो काढत असतो. आपण बाहेर येऊन कपडे बदलेपर्यंत, अशा प्रत्येकी १२ फोटोंची एक सी.डी.ही तयार करून आपल्या हाती देत असतात. 

    आत शिरण्यापूर्वी सर्वाना एकत्र करून जहाजावर  सुचना  दिल्या जातात. पाण्यात न विरघळणार्‍या शाईचा वापर करून, सर्व पर्यटकांच्या उजव्या हाताच्या तळव्यामागे बॅचचा नंबर लिहीला जातो.हे अर्थात पाणबुड्यांना त्यांच्या बॅचची ओळख पटावी म्हणून. आपण सुंदर आहे असे दाखविण्यासाठी करतो ती हस्तमुद्रा; ’मला जमते आहे. मी स्वस्थ आहे. आता सी वॉक करू या’ असे सोबतच्या पाणबुड्यांना सांगण्याकरता वापरावी असे सांगण्यात येते. तसेच उजव्या हाताचा अंगठा वरच्या दिशेने दाखवल्यास; ’मला ताबडतोब बाहेर काढा. अस्वस्थ वाटते आहे.’ असा अर्थ सोबतच्या पाणबुड्यांना कळेल आणि ते तुम्हाला बाहेर तत्काळ काढतील. असेही सांगण्यात येते. मात्र ह्याव्यतिरिक्त इतर कुठल्याही हावभावांना आणि खुणांना सी वॉक संदर्भात काहीही अर्थ नाही, असे सांगण्यात येते. जर समुद्राच्या तळाशी असताना एखाद्या पर्यटकाला सी वॉक जमला नाही किंवा त्याने चुकीची खुण केली तर त्यांचे पूर्ण पैसे परत केले जातात. इथे एक गोष्ट लक्षात ठेवावी की, सागरतळाशी अशा हेम्लेटसह वावरत असतांना, आपले पाण्यातले वजन कमी भरत असल्याने, चालण्याकरता हलकेच पाऊल उचलले तरी, उडी मारल्यासारखे शरीर वर उसळत असते. अशा परिस्थितीत जमिनीवर पावले रोवून ठेवणे, आणि ताठ, सरळ उभे राहणे अत्यंत जरूर ठरते. कारण ह्या उसळीचा आपल्याला अंदाज यायला जरासा वेळच लागतो. शिवाय आपण खाली वाकलो तर हेल्मेटमध्ये पाणी शिरून आपल्याला बुडण्याचा धोका संभवतो. एका पाणबुड्यास तीन-चार पर्यटकांवर लक्ष ठेवायचे असल्याने आणि त्याचेवर त्यांच्या सुरक्षिततेची जबाबदारी असल्याने, अशा प्रकारे अस्थिर होणार्‍या व्यक्तीस बाहेर काढणे त्यांना क्रमप्राप्तच ठरत असणार. 

सी वॉकला सुरवात करतना पहिल्या पर्यटकाला हाताने धरून तळाशी गेलेला पाणबुडा खालीच थांबतो. दुसर्‍या पाणबुड्याने मग एक एक करून इतर पर्यटकांना खाली आणले. त्यांच्या हातात आधीच खाली उतरलेल्या संचारकर्त्याचा हात सुपूर्त करून तो इतरांना आणायला वर जातो. तोपर्यंत तळाशी आलेले पर्यटक परस्परांचे हात हातात घेऊन समोरच्या दिशेने वाट चालण्याकरता सज्ज होऊन राहत. त्यांच्या माळेच्या एका टोकास पहिल्या पाणबुड्याने घट्ट धरून ठेवलेले असते. आता, डोक्यावर हेल्मेट, त्यास पाठीमागे जोडलेली हवेची नळी अशा एक एक करून सर्व पर्यटकांना दोन पाणबुडे मिळून तळापर्यंत आणून सोडतात. सगळ्यांची तोंडे समोरच्या बाजूला आणि पाठी जहाजाकडे असतात. त्याच दिशेने सगळ्यांच्या हवेच्या नळ्याही जहाजावरील कॉम्प्रेसरपर्यंत गेलेल्या असतात. माळेच्या दोन्हीही टोकांशी पाणबुडे असतात. अशी मालिका मग एका विहीरसदृश खळग्याच्या कडेवरील पांढर्‍याशुभ्र बारीक वाळूच्या पाऊलवाटेवरून मार्ग चालू लागते.

   खळग्यात असलेल्या खडकावर गुलाबी रंगांची सजीव पोवळी लगडलेली दिसतात.हे झुडूपांप्रमाणे डोलताना दिसतात. पाणबुडे एकेकाला सुटे करून आपले हात त्या पोवळ्यास लावू देतात. काही पोवळी तपकिरी रंगाची दिसतात मात्र हात लावताच गर्द निळे, जांभळे दिसू लागतात. अगदी लाजाळूसारखे मिटतात देखील. दरम्यान तिसरा पाणबुडा खडकाच्या दुसर्‍या बाजूस जाऊन, आपले फोटो काढतो. आजूबाजूला रंगीबेरंगी मासे स्वैर संचार करत असतात. त्यांना हात लाऊन पाहण्याचे आपले प्रयत्न मात्र असफल होतत. एक म्हणजे ते अत्यंत चपळ असत. दुसरे म्हणजे पाण्यात खोल असल्याने आपल्या हालचाली अतिशय मंद होतात आणि तिसरे म्हणजे हेल्मेटच्या काचेतून खोलीचा अदमास योग्यप्रकारे येतच नाही.
    साधारण अर्धा तास गेला कि जसे खाली आणले होते, तसेच एकेकाला वर नेण्याची प्रक्रिया सुरू केली जाते. खरेतर आपण या सी वॉकचा आनंद आता कोठे घेउ लागतो, पण शेवटी बाहेर यावेच लागते. एक पाणबुडा पर्यटकांच्या रांगेचे एक टोक धरून तळाशी थांबतो. दुसरा एकेकास शिडीपर्यंत नेऊन, शिडीवरून वरपर्यंत घेउन जातो.  पृष्ठभागाशी पोहोचताच जहाजावरील कर्मचारी हेल्मेट काढून बाजूला करतात, त्याची नळी काढून टाकतात. बाहेर येणारा विजयी वीराच्या आविर्भावात असतो. अद्भूत पाण्याच्या खालच्या दुनीयेचा दर्शनाचा आनंद त्याच्या चेहर्‍यावर ओसंडून वाहत असतो. तर आत उतरण्यास तयार असलेले लोक, आपल्या असंख्य प्रश्नांची उत्तरे त्यांना विचारत असतांना दिसत असत.

अश्या या नॉर्थ बे आयलंडच्या सी वॉकचा आनंद अंदमान भेटीत जरुर घ्या.  

सेल्युलर जेल, पोर्ट ब्लेअर :-

 अंदमान म्हणले की प्रथम आठवण होते ती महान देशभक्त स्वातंत्र्यवीर सावरकर यांची. त्यांच्या जाज्वल्य देशभक्तीची, असीम त्यागाची आणि त्यांनी भोगलेल्या यातनांची. ब्रिटिशांनी जेव्हा भारतावर किंवा इतरत्र राज्य केले तेव्हा समुद्राच्या आजूबाजूचे प्रदेश त्यांनी तुरुंग म्हणून वापरले जसे की अंदमान,मंडाले,रत्नागिरी,ब्रिटिश गयाना,फ्रेंच गयाना बेटे वगैरे. पण त्यावेळी त्यांना स्वप्नातही वाटले नसेल की अजून १०० वर्षांनी ही ठिकाणे पवित्र तीर्थक्षेत्रे म्हणून ओळखली जातील. जसे प्रत्येक मराठी आणि भारतीय माणसासाठी मंडाले हे नाव टिळकांशी आणि गीतारहस्य ग्रंथाशी जोडले गेले आहे तसेच अंदमान हे नाव स्वा. विनायक दामोदर सावरकर आणि कमला या महाकाव्याशी. ब्रायटन हे त्यांच्या "ने मजसी ने" गीताशी जोडले आहे तर मार्सेली हे नाव जहाजाच्या पोर्ट होल मधून मारलेल्या उडीशी, लंडनमधील इंडिया हाऊस हे बॉम्ब बनविण्याशी आणि पुस्तके कोरून पिस्तुले भारतात पाठवण्याशी अशा अनेकानेक जागा.  

 

 

सेल्युलर जेल मधे तेवत असलेली स्वातंत्र्य ज्योत. (फोटो tripadvisor.com वरुन साभार)

 

  

.तुरुंगाच्या सात विंग्सना जोडणारी केंद्रीय हुकमत

 रात्रीच्या वेळी घेतलेले जेलचे दर्शन...

आणि जेलच्या समोर पार्कमधे असलेला स्वातंत्र्यवीर सावरकरांचा हा पुतळा....

 

    अंदमानमधील वसाहतीच्या मुख्य उद्देश म्हणजे समुद्राच्या वादळात अडकलेल्या जहाजांना सुरक्षित जागा पुरविणे. असा विचार केला होता की बंदरांच्या सुरक्षिततेसाठी कायमस्वरूपी तोडगा काढणे हाच एक उपाय आहे. या बेटांवर तोडगा काढण्याचा पहिला प्रयत्न १७८९ मध्ये झाला जेव्हा कॅप्टन आर्चीबाल्ड ब्लेअरने चथम आयलँडमध्ये सेटलमेंट केली. ही जागा नेव्हिगेशनल म्हणून गणली जात असल्याने ही वस्ती उत्तर अंदमानमधील पोर्ट कॉर्नवालिस येथे नंतर हलविण्यात आली. वसाहतीचा तोडगा काढण्याचा हा प्रयत्न यशस्वी झाला नव्हता आणि १७९६ मध्ये संपुष्टात आला.
   ६० वर्षांनंतर, या बेटांवरील बंदरांच्या संरक्षणासाठी कायमस्वरूपी तोडगा काढण्याचा प्रश्न आला होता, परंतु पहिल्या स्वातंत्र्यलढ्यात देशभक्तांना पेरण्यासाठी वास्तविकपणे १८९७ मध्ये बंदिवान वसाहतीची स्थापना केली गेली. अंदमान आणि निकोबार आणि निकोबार बेटांवर १० मार्च १८५८ रोजी २०० स्वातंत्र्यसैनिकांच्या पहिल्या तुकडीच्या आगमनाने कैद केलेल्या वसाहतीची कारावास सुरू झाली. बर्मा आणि भारतातील मृत्यूदंडातून काही कारणास्तव जगलेल्या सर्व दीर्घावधी व आजीवन कारागृहात असलेल्या देशभक्तांना अंदमानच्या बंदिवासात वसाहतीत पाठविण्यात आले.
   पहिल्या स्वातंत्र्ययुद्धानंतर, वहाबी बंडखोरी, मणिपूर विद्रोह इत्यादींशी संबंधित सैन्य व इतर देशभक्तांना ब्रिटीश सरकारविरूद्ध आवाज उठवण्याच्या गुन्ह्याखाली अंदमानच्या बंदिवासात असलेल्या वसाहतींमध्ये पाठवण्यात आले.

 

    सेल्युलर जेल आज. सात शाखा पैकी आज केवळ तीन शाखा शिल्लक आहेत. मध्यभागी टोक दिसते ते मनोर्‍याचे.

   अंदमान म्हणले कि समस्त महाराष्ट्र ज्या भावनिक धाग्याने जोडला गेलाय ते स्थळ म्हणजे स्वातंत्र्यवीर सावरकर यांना ज्या तुरुंगात काळ्या पाण्याची शिक्षा भोगावी लागली ते सेल्युलर जेल. खरंतर अंदमानचे त्या दिवसाचे ओझरते सौंदर्य बघून कशी काय त्या ब्रिटिशांना इथे तुरुंग बांधण्याची दुर्बुद्धी झाली असा विचार मनात येतो. पण आता ते वाटूनही उपयोग नाही. महाराष्ट्रासह बऱ्याच बंगाली आणि पंजाबी स्वातंत्र्यसेनानींना इथे मरण यातना भोगाव्या लागल्याची प्रचिती तेथे गेल्यावर येते. सेल्युलर जेलचे बांधकाम आणि ब्रिटिशांच्या अघोरी अत्याचारांची कल्पना येऊन नकळत डोळ्यांच्या कडा ओलावतात. सेल्युलर जेल ११ फेब्रुवारी १९७९ रोजी भारताचे राष्ट्रीय स्मारक म्हणून घोषित झाले. या तुरुंगाच्या काही भागात सध्या सरकारी रुग्णालय सुरू आहे. एक भाग पर्यटकांना पाहण्यासाठी खुला आहे. सेल्युलर जेलचा पता आहे  नॅशनल सेल्युलर जेल मेमोरियल (जीबी पंत रोड; प्रवेश फि 10 रुपये फोटो / व्हिडिओ चित्रीकरण 25/100 रुपये;वेळ सकाळी ८.४५ ते १२.३० आणि दुपारी १.३० ते ५.०० मंगळवार ते रविवार )
     या कारागृहाची रचना बघून ब्रिटिशांच्या बुद्धीचे कौतुक वाटते. पण ती बुद्धी आपल्या विरोधात कृत्य करण्यासाठी वापरल्याने जरा चीड ही येतेच. यातील एक गोष्ट म्हणजे तुरुंगातील कोठडीच्या कड्या. जवळपास हात भर लांब असलेल्या कड्या कैद्यांनी सहजा सहजी उघडू नये यासाठी तीन अडथळे यात केले होते. या अनन्वित अत्याचारातही तेथील राजकीय कैद्यांनी बरेच ऐतिहासिक संप केले. याची माहिती लाईट ऍण्ड साउंड शो मधून मिळतेच. सेल्युलर जेलमध्ये फाशीची जागा त्यानंतर जेथे कोलूचे काम होत असे ती जागा ‘शहीद ज्योत’ या गोष्टी दिसतात. यासाठी तेथे गाईड देखील उपलब्ध आहेत.
      येथे आलेले बंदीवान, डाकू वा दरोडेखोर नव्हते. तर राजद्रोहाचा आरोप असलेले राजकीय कैदी होते.  इंग्रज सरकारची नीती त्यांना एखाद्या खुनी दरोडेखोराप्रमाणे वागविण्याची होती. त्या वागणुकीला विरोध करण्यासाठी , मृत्यूच्या भयापासून मुक्त असलेल्या अंदमानच्या वीरांनी मे १९३३ मध्ये आमरण उपोषणाला प्रारंभ केला. तसेही मरणारच आहोत तर छळाने पिचून मरण्यापेक्षा आमच्या मर्जीने, ताठ मानेने मरू ,हा त्यांचा निर्धार होता. हुतात्मा जतीन दास आणि हुतात्मा महेंद्रनाथ बॅनर्जी यांनी याआधी ते करून दाखविले होते. अंदमानच्या या पर्वात एकाहून एक असे महान क्रांतिकारक उतरले होते. हुतात्मा महावीर सिंह, जयदेव कपूर, कमलनाथ तिवारी, मोहित मित्र, मनकृष्ण नामदास, बटुकेश्वर दत्त, विजय कुमार सिन्हा, शिव वर्मा, गयाप्रसाद, अंबिका चक्रवर्ती, गणेश घोष ,अनंत सिंग, आनंद गुप्त  असे धुरंदर त्यात होते. इंग्रज सरकारने हे आंदोलन चिरडण्यासाठी खूप प्रयत्न केले. मात्र स्वातंत्र्यवीरांचा जबरदस्त प्रतिकार आणि मनोनिग्रह यामुळे अखेर इंग्रज सरकारला हार स्विकारावी लागली. “की तोडीला तरू फुटे आणखी भराने”, या उक्तीला अनुसरून जुलमी सरकारला अखेर माघार घ्यावी लागली. अंदमानचे, नरक अथवा छळछावणी, असे स्वरूप त्यामुळे नष्ट झाले.
    या अंदमान जेलच्या निर्मितीचा इतिहासही मोठा क्लेशकारक आणि ध्यानात ठेवण्याजोगा..हा जेल सबंध जगात प्रसिद्ध आहे. जेलचा  वेगळा इतिहास आहे. १८९६ ते १९०६ या कालखंडामध्ये काळ पाण्याच्या कैदेवर आणलेल्या बंदीवानांनीच तो बांधून पूर्ण केला. एक हिंदी गाणे आहे ना,” जिस का जूता, उसी का सर..” तशीच ही कहाणी. ही जेल इंग्रजांनी बांधली तेव्हा त्याची रचना “ऑक्टोपस” या समुद्र प्राण्यासारखा होती. “Central watch towar” आणि त्याला जोडल्या गेलेल्या सात तीन मजली इमारती ज्यामध्ये कैद्यांना एकांतवास देण्यासाठी बांधलेल्या कोठड्या. आता या कारागृहाचे केवळ १,६,७ ह्याच शाखा शिल्लक आहेत. बाकीच्या ठिकाणी हॉस्पिटल्स वगैरे तयार करण्यात आली आहेत.७ शाखा आणि मध्ये वॉच टॉवर अशा पद्धतीने बांधण्यात आले असले  प्रत्येक शाखेच्या समोर पुढच्या शाखेची पाठ येते जेणेकरून कैदी एकमेकांना पाहू शकणार नाहीत. खुद्द सावरकर बंधूना २ वर्षे माहित नव्हते की ते दोघे अंदमानात आहेत. कैद्यांनी कामे करायचे कारखाने प्रत्येक शाखेच्या समोर आहेत. तेथे ठेवलेली तेल काढण्याची आणि काथ्या वळण्याची यंत्रे बघितली तर आजही अंगावर शहारा येतो.एका आर्‍याच्या जागी सरकारी इस्पितळ उभं आहे. मधल्या मनोर्‍याच्या खांबांवर तिथे असलेल्या सगळ्या कैद्यांची नावं आहेत. या इमारतींची रचना अशी होती की एका इमारतीतल्या कैद्यांना समोरचे कैदी दिसू नयेत. फोटोत व्हरांड्यासमोर समोरच्या खिडक्या दिसतायेत. त्या खिडक्यांनाही उतरती छपरे. आणि खोलीत त्याही उंचावर. म्हणजे फक्त उजेड आणि हवा थोडीफार येणार !
जपानी बॉम्ब वर्षावात काही नष्ट झाले. प्रत्येक विंगवर एकूण तीन मजले आहेत. सर्व सात विंग करिता, मध्यभागी  एकच निरीक्षण टॉवर आहे.एकूण ६९८ एकांत  कोठड्या आहेत. कोणत्याही एका कैद्याला दुसऱ्या कैद्याची संपर्क साधता येणार नाही अशी त्यांची जडण आहे. म्हणून त्याला,” सेल्युलर जेल”, हे नाव दिले गेले. “Central towar” वरून तीनही इमारतीवर लक्ष ठेवता येइल तसेच वेळप्रसंगी तीनही बिल्डींग “Central towar” पासून अलग करता येतील अशा पद्धतीने “Central towar’ चे बांधकाम आहे. त्यामुळे कमी रक्षकांनी ज्यास्तीत ज्यास्त कैद्यांवर लक्ष ठेवता येत असे. इंग्रजांनी या जेलवर Devid Bary या क्रूर कर्म्याला जेलर म्हणून नियुक्त केले होते, संपूर्ण जेलवर त्याची अनिर्बंध सत्ता होती.
         प्रत्येक कोठडी 13 फूट लांब 7 फूट रुंद आहे.10 फूट उंच आहे. कोठडीचा दरवाजा आतून ऊघडणे किंवा कुलूप तोडणे शक्यच नव्हते. हवेसाठी फक्त एक छोटीशी खिडकी आहे. कोठडी समोर,चार फूट रुंदीचा व्हरांडा आहे. एकंदर वावरायला जागा ७० चौरस फुटाची. कोठडीच्या मागच्या भिंतीला उंचावर छोटा झरोका आहे. पुढच्या बाजूला लोखंडी मजबूत दरवाजा.कडी कुलूपाची सोय बाजूच्या भिंतीतील खास खोलगट भागात त्यामुळे कोणालाही आतून दरवाजा उघडता येणे शक्यच होणार नाही अशी रचना. सर्व कोठडीत जाण्यासाठी मार्ग “Central towar” मधून होता. या जेलमधून सुटका करून घेणे अशक्य होते. एकदा कोठडीचे दार रात्री बंद झाले की सकाळपर्यंत उघडत नसे.कैद्यांना रात्री नैसर्गिक विधीसाठी पण बाहेर जाता येत नसे.कैद्यांना एकमेकांशी बोलायची मुभा नव्हती.आपल्या शेजारच्या कोठडीत कोणता कैदी आहे हे पण समजणे मुश्कील असे. याच कोठड्यांमध्ये तिसऱ्या मजल्यावर शेवटच्या कोठडीत सावरकर कोठडी आहे. काय विशेष आहे या खोलीत? जश्या इतर ६९३ खोल्या तशीच ही पण एक.पण नाही. या खोलीचे नशीब इतके विलक्षण की एक असामान्य कैदी तिथे काही वर्षे वास्तव्यास होता. आपल्या असामान्य बुद्धीच्या जोरावर हजारो लोकांना दिशा दाखवणाऱ्या भयंकर जहाल आणि धोकादायक माणसासाठी एव्हढी तयारी तर हवीच. स्वातंत्र्यवीर सावरकर यांच्या कोठडीला दोन दरवाजे आहेत, तेही मुद्दाम त्यांच्यावर खास पाळत ठेवण्यासाठी ! या कोठडीत सावरकरांना १० वर्षे ठेवले होते. 

    हाच तो बिल्ला, स्वातंत्र्यवीर सावरकर यांच्या  गळ्यात , अदमानातील बंदिवासात अडकविला गेला होता.सुटकेची तारीख बघा, 23 12 1960!,खतरनाक कैदी, (D)

 सावरकरांच्या कोठडीकडे जाताना- शेवटची कोठडी सावरकरांची.

 आंत शिरताना

 नतमस्तक

संपूर्ण कारागारात केवळ याच बराकिवर नावाची पाटि आहे.

जोडे बाहेर काढले आणि आत गेलो.

 

 

भिंतीव सावरकरांचे पेटिंग आणि त्यावर हार माळलेला. आदल्या दिवशी जे मराठी मंडळ माझ्या विमानात होते त्यांच्या हाती मी तो हार पाहिला होता.

फोटोपुढे दंडवत घातला आणि थोडा वेळ तिथंच बसलो. माझ्या आयुष्यातील काही अनमोल क्षणांपैकी हा एक.

त्या लोखंडी दारातून हे जे दिसते आहे ते आहे फाशीघर सावरकरांच्या अगदि दारा पुढे खालिल बाजुस व वरिल झरोक्यातून ऐकू येतो तो दूरवर असलेल्या समुद्राच्या गाजांचा आवाज. (अवांतर - स्वातंत्रवीरांना त्यांचे वडिल बंधु गणेश सुद्धा याच कारागारात आहेत हे तब्बल दोन वर्षानी कळलं).

  सावकरांच्या कोठडीच्या बरोबर समोर जेलच्या आवारात एक छोटी खोली दिसते तिथे कैद्यांना फाशी देण्याची व्यवस्था होती. या ठिकाणी अनेकांना फाशी दिले गेले ते सर्व सावरकराना बघावे लागले. इंग्रजांना वाटत होते की या कारणाने सावरकर खचून जातील व शरण येतील पण हा पोलादी पुरुष शेवटपर्यंत इंग्रजांना शरण गेला नाही. उलट त्यांना त्याही परिस्थितीत “कमला” हे महाकाव्य लिहावेसे वाटले! याला कारण, तुजसाठी मरण ते जनन. तुजविण जनन ते मरण, तुज सकल चराचर शरण!’  ही अध्यात्मिकता, रोमारोमात भिनलेला, हा आगळा  बंदिवान होता !  जेलमधील हिंदू मुस्लिम कैद्यांना एकमेकांविरुद्ध भडकविण्याचा ब्रिटिशांचा प्रयत्न सावरकारांनी हाणून पाडला. दंडाबेडी वाजवून एकमेकांशी बोलायची भाषा तयार केली आणि कैद्यांना शिकवली. तेलाच्या घाण्याला जुंपून शिवाय चाबकाचा मार देणाऱ्या बारी साहेबाला ठणकावले की "खबरदार यापुढे हात उचललास तर, आम्ही तर शीर तळहातावर घेऊन बाहेर पडलोय, तू मात्र सांभाळ--की घेतले न हे व्रत अंधतेने । लब्धप्रकाश इतिहास निसर्ग माने । जे दिव्य, दाहक म्हणूनी असावयाचे । बुद्ध्याची वाण धरिले करी हे सतीचे।।'
    एकावेळी तीन बंदिवानांना येथे फासावर चढवले जात असे. “भारत माता की जय”, “वंदे मातरम”, हा जयघोष या परिसरात कितीदा निनादला असेल याला गणती नाही. शेकडो-हजारो बंदिवान येथे फाशीचा फंदा गळ्याभोवती अडकवून स्वर्गारोहण करते झाले.  त्यांच्या स्मृती ऊरल्या आहेत, त्या आठवून हे लोंबकळणारे फाशीचे दोर आज अगदी केविलवाणे वाटतात!! किती जणांनी तिथे परमेश्वराकडे अखेरची प्रार्थना केली असेल? हा आपला शेवटचा क्षण आहे हे समजून किती जणांना तिथे रडू आले असेल? मृत्यू परवडला पण इथल्या कठोर शिक्षांमधून आता सुटका होणार या भावनेने किती जणांना तिथे आनंद झाला असेल?
       जेलर डेव्हिड बेरी आणि त्याचे साथी यांनी स्वातंत्र सेनानींवर अनन्वित अत्याचार केले. काळ्या पाण्यावर आलेल्या बंदीवानात काही खूनी दरोडेखोर होते. मात्र बहुतेक जण तरुण, सुशिक्षित असे देशभक्त होते. आपल्या मातृभूमीला स्वतंत्र करण्याचे स्वप्न उराशी घेऊन ते येथे आले होते. बाबाराव सावरकर व विनायक सावरकर ही दोनच मंडळी महाराष्ट्रातून त्यावेळी येथे बंदीवान होती. दोन जन्मठेपेची शिक्षा म्हणजे पन्नास वर्षे शिक्षा झालेल्या स्वातंत्र्यवीर सावरकरांना ज्यावेळी बेरी मोठ्या छद्मीपणे विचारतो, “सावरकर तुम्हाला येथे पन्नास वर्षे शिक्षा भोगावयाची आहे हे लक्षात आहे ना?”. तेव्हा स्वातंत्र्यवीरांनी दिलेले उत्तर हे त्यांच्या विजिगीषू वृत्तीचे प्रतीक आहे. स्वातंत्र्यवीर, बेरीला म्हणाले होते, “हो मला ते पूर्ण माहित आहे?” मात्र पुढील पन्नास वर्षे तुझे सरकार आणि तू तरी इथे राहणार आहात का, हे तुला कुठे माहित आहे?”  महापुरुषांची वाणी ही भविष्यवाणी असते. स्वातंत्र्यवीर दहा वर्षांनी तेथून बाहेर आले. मात्र बेरी कधीच इंग्लंडला जाऊ शकला नाही. ब्रिटिश साम्राज्यही  भारतावरून नष्ट झाले.. हे सर्व ऐकत असतांना पहात असताना अभिमानाने ऊर भरून येतो.,.
  जेलर बेरी हा अतिशय क्रूर व दयेचा लवलेशही नसलेला अधिकारी होता. तो कैद्यांना म्हणे, “या जगात दोन देव आहेत. एक या पृथ्वीवर व दुसरा नरकात. त्यामुळे मी पृथ्वीवरील देव जे तुम्हाला सांगेन तेच करावे लागेल. तुम्ही करा अथवा मरा!” जेलच्या आवारात एक पिंपळाच झाड आहे. त्याला बेरीबाबा का पेड म्हणतात. तिथला त्याकाळचा जेलर बेरी ह्याच ते "निवाड्याचं" स्थान होतं. इथुनच तो "गोड शब्दात"कैद्यांचे निवाडे करत असे/ शिक्षा करत असे. सध्याच्या जेलमधे एक प्रदर्शन आहे त्यात इत्थंभूत माहिती फोटोंसकट आहे. 

 

फाशीपूर्व अंतिम विधी करण्याचे स्थान

फाशीघर

फाशीघरात

वंदे मातरम, इन्किलाब जिंदाबाद , या घोषणा, एकाच वेळी, तीन कंठा मधून कितीदा  दुमदुमल्या, याचा हिशोब केवळ हे फाशीचे दोर देऊ शकतील..

     तुरुंगातील जेवण अतिशय घाणेरडे असे. जळक्या रोट्या, आमटीत पाणी, पाण्यावर तरंगणारे किडे , जेवण ही अगदी अल्प दिले जाई. पाणीही बेतानेच देत. नाहीतर कोठडीत संडास व लघवी झाल्याशिवाय राहात नसे. जेवण म्हणजे एक शिक्षाच होती. फाशीची शिक्षा झालेल्या कैद्यांना, फाशी देण्याचा कार्यक्रम सर्वांसमक्ष होई. एका वेळी तीन कैद्यांना फाशी दिले जाई. व त्याला वीस फूट खोल खड्ड्यात खाली पाडले जाई. नंतर त्याचा मृतदेह मागे असलेल्या समुद्रात माशांना खाण्यासाठी फेकून दिला जाई. आजही ही इमारत तेथेच आहे.  इंग्रज शासनाविषयी आजही चीड निर्माण होते. असा हा सेल्युलर जेलचा इतिहास पाहिल्यानंतर आपली भारतभूमी आम्हाला का प्रिय असली पाहिजे. याचा मनोमन विचार प्रत्येक भारतीयाच्या मनात आल्याशिवाय राहात नाही.
 

विविध छळप्रकार

विविध प्रकारच्या बेड्या

  

  बेटावर मिळणाऱ्या अगणित नारळांचा उपयोग करण्यासाठी, अशा कोलूच्या घाण्यात ,नारळाचे तेल बंदीवाना मार्फत काढले जाई.

    

बंदीवानांनी, रोजचे दिलेले कोलूचे काम थोडे जरी अपूर्ण ठेवले तर, अशाप्रकारे उघड्या अंगावर,आसुडाचे फटके मारून शिक्षा दिल्या जात.

 

 

 

आत कैद्याना देण्यात येणार्‍या अमानुष वर्तणुकीचे दृष्य दाखवणारे काही मॉडेल्स ठेवलेले होते. ही या कारागाराची प्रतिकृती तारामाश्याच्या आकाराची.त्याच्या प्रत्येक बाजूवर तीन मजले व प्रत्येक मजल्यावर ५ बाय ६ च्या आकारच्या २० ते ३० बराकी.

 कोलू

५. कोलू फिरवताना मॉडेल

बेड्या

 

     जेलच्या आवारात मोकळ्या जागेत एक “वर्क स्टेशन” आणि संग्रहालय आहे या मध्ये त्याकाळातील कैद्यांना कष्टाची कामे दिली जायची, शिक्षा दिल्या जात त्या संबधातील विविध वस्तू ठेवल्या गेल्या आहेत. तेव्हा कैद्यांना देण्यात येणारे कोलूचे काम व इतर कष्टाची कामे तसेच शिक्षेचे प्रकार याची माहिती या ठिकाणी मिळते.हे सर्व पाहून त्याकाळी शिक्षा भोगायला आलेल्या कैद्याची मनस्थिती कशी असू शकेल याची कल्पना येते. रात्री जेलच्या आवारात दाखवला जाणारा “Light and sound” शो बघितल्यावर अधिक माहिती समजली. स्वातंत्र्यवीर सावरकरां व्यतिरिक्त फजल-ए-हकखैराबादी, दीवान सिंह कालेपानी, योगेन्द्र शुक्ला, मौलाना अहमदुल्लाह, मोलवी अब्दुल रहीम सादिकपूरी, बटुकेश्वर दत्त, मौलवी लियाकत अली, बाबाराव सावरकर, भाई परमानंद, षडान चन्द्र चटर्जी, सोहन सिंह, वामन राव जोशी आणि नंद गोपाल आणि इतर अनेक जणानी या जेल मध्ये शिक्षा भोगली आहे. या भीतीदायक जेल मध्ये कैद्यांना अमानुष अत्याचारांना, शिक्षाना सामोरे जावे लागे. ते ऐकून अंगावर काटा येतो.१९३३ साली या जेल मध्ये होत असणऱ्या अमानुष अत्याचारां विरुद्ध कैद्यांनी “भूक हरताळ” केला होता.या मधे महावीर सिंह या कैद्याचा मृत्यू जबरदस्तीने अन्न भरवल्यामुळे झाला होता.

   सेल्युलर जेलमध्ये लावलेल्या,  तत्कालीन बंदिवानांच्या यादीत अग्रभागी असलेल्या तीन नावांपैकी दोन सावरकर बंधू, मात्र तिसरे, श्री दाजी नारायण जोशी यांना आम्ही विसरलो का?

दाजी उर्फ वामनराव नारायण जोशी, अंदमानातील बंदी काल 1909 ते 1921.

अंदमानातील स्वातंत्र्यवीरांचे नावाची पाटी सहसा कोणी वाचत नाही. वाचली तरी त्यातील पहिले नाव, वामन नारायण जोशी कोणाच्या ध्यानात ही राहत नाही. त्यांचा त्याग  केवळ अद्वितीय आहे. म्हणून दाजीविषयी,लेखाचे शेवटी, एक मानाचे  पान, दाजींसाठी.. .
 बंदिवानाच्या यादीतील पहिली तीन नावे बाबाराव सावरकर तात्याराव सावरकर व वामनराव जोशी उर्फ दाजी, ही तीनही नावे वंदनीय आहेत. वास्तविक दाजी (वामनराव) हे सावरकर बंधूंचे शिष्य; शिष्य कसले ते भक्तच होते. तरीही त्यांना हा मान मिळाला. कारण, त्यांनी केलेले कृत्य हे दशकातील शतकृत्य होते.
   त्यावेळी १९०९ साली विल्यम नावाच्या मग्रूर अधिकार्‍याने, आपल्या घोडागाडीला पुढे जाऊ दिले नाही, या क्षुल्लक कारणासाठी एका गरीब गाडीवानाला लाथाबुक्क्यांनी तुडवून ठार मारले. त्याच्यावर ब्रिटिश सरकारने काहीच कारवाई केली नाही. तो मुजोर तोंड वरकरून शहरात फिरत होता. हे सळसळत्या रक्ताच्या सावरकर भक्तांना कसे सहन होणार?
 . नाशिकमध्ये असंतोषाचा आगडोंब उसळला. मग ब्रिटिश सरकारने खटला भरल्याचे नाटक केले. तो आरोपी निर्दोष सुटला आणि नाशिकमध्ये हिंडू लागला.
        वरील सर्व कारणांमुळे सावरकर शिष्यांचा भडका उडाला. त्यावेळी नाशिकचा कलेक्टर होता जॅक्सन. तोच या सर्व अत्याचाराला जबाबदार होता. अत्याचारांची हद्द झाली होती. म्हणून ब्रिटिश शासकांना हे दाखवून देणे गरजेचे होते की, आम्ही भारतीय बुळचट नाही. देव, देश आणि धर्माचा अपमान आम्ही कदापि सहन करणार नाही. म्हणून जॅक्सनचा वध करण्याचे निश्चित झाले.
    २१ डिसेंबर, १९०९ रोजी विजयानंद थिएटरमध्ये अनंत कान्हेरे या कोवळ्या मुलाने (वय १७) जॅक्सनचा वध केला. हा वध म्हणजे ब्रिटिश साम्राज्याला मारलेली सणसणीत थप्पड होती.
   अनंत कान्हेरे, विनायक देशपांडे यांना जागेवरच अटक झाली. कृष्णाजी कर्वे तेथून निसटले, पण पुढे पकडले गेले.  त्याचदिवशी वामनराव उर्फ दाजी जोशी यांनाही येवले येथून अटक झाली. त्यांना काढण्या घालून उघड्या अंगाने फटके मारत मारत नाशिकला आणण्यात आले. या पुढची कहाणी अत्यंत दारुण आहे.
  या तरुण मुलांनी जे छळ सोसले त्याला तोड नाही. ती वर्णने वाचवत नाहीत. वाचताना भावना वेग असह्य होऊन मी किती तरी वेळा अगदी सुन्न होऊन बसलो. हा खटला वेगाने चालवण्यात आला. आरोप सिद्ध झाले, निकाल लागला. त्यानुसार अनंत कान्हेरे, विनायक देशपांडे आणि कृष्णाजी कर्वे यांना फाशी, वामन (दाजी) जोशी यांना काळ्या पाण्याची जन्मठेप अशी शिक्षा ठोठावण्यात आली.
     विनायक देशपांडे व दाजी यांनीच कट रचला, त्याची बारीकसारीक तपशीलासह उत्तम तयारी करून घेतली, हे सिद्ध झाले. म्हणून त्यांना जन्मठेपेची शिक्षा ठोठावली गेली.
   बहुतेक सगळ्या इतिहासकारांनी यांचे वर्णन ‘निधड्या छातीचा, बलदंड शरीराचा व युयुत्सु वृत्तीचा’ असेच केलेले आढळते. काही दिवस भायखळ्याच्या तुरुंगात ठेवून नंतर त्यांना काळ्या पाण्याला अंदमानला पाठवण्यात आले. जेलर बेरी  आणि त्याची छळछावणी जगप्रसिद्धच आहे. कोलू चालवणे, काथ्या कुटणे, सतत मार खाणे, अपमान, कदान्न भक्षण हे दाजींच्याही नशिबी आले!
     दाजींनी सावरकरांच्या मार्गदर्शनाखाली जेलमध्ये अन्न सत्याग्रह, संप, आंदोलने, सर्व हिरिरीने केली. बेरीला जेरीस आणले. तेथेही त्यांनी देशभक्तांचे जाळे विणले. त्यामुळे एकदा त्यांना काही देशद्रोही, धर्मद्रोही सावरकरांवर विषप्रयोग करणार असल्याची खबर आधीच लागली. त्यांनी तात्यारावांना सावध केले व मोठे अरिष्ट टळले.
     दाजी शाळेत मास्तर असल्याने येथेही शाळा उघडली गेली. अनेकांना साक्षर केले. तेथे हिंदू-मुसलमान हा भेद मुळीच ठेवला नाही. सावरकर राजबंद्यांना सोडण्यासाठी ब्रिटिश सरकारकडे सतत अर्ज पाठवत असत. त्याचा उपयोग होऊन जे राजबंदी सोडण्यात आले, त्यात वामनरावांचाही नंबर लागला व त्यांना दहा वर्षांनी भारतात पाठवण्यात आले. पण, ते सुटले असे झाले नाही. भारतात त्यांना येरवड्याच्या तुरुंगात आणून ठेवले. तेथे राजबंदी असूनही त्यांना दीड वर्ष खुनी, दरोडेखोर यांच्या बरोबर ठेवले गेले. येथेही अंदमानसारख्याच ‘दंडाबेडी’, ‘आडवीबेडी’ अशा शिक्षा भोगाव्या लागल्या. या अत्याचारांमुळे जेव्हा १९२२ साली त्यांची सुटका झाली, तेव्हा शरीराने ते खूपच दुर्बळ झाले होते, पण मनाने भक्कम होते.
     समशेरपूरला परत आले तेव्हा संपूर्ण कुटुंबाची अगदी वाताहत झाली होती. बंधू, भावजयी, आई निर्वतले होते. भावाची लहान मुले रडत होती. चरितार्थाचा मोठाच प्रश्न होता. वामनरावांनी उर्वरित सर्व कुटुंबीयांना खूप प्रेम दिले, त्यांचा अतिशय प्रेमाने, परंतु शिस्तीने सांभाळ केला.
     आपल्या सर्व पुतण्यांना/नातवंडांना मुलगा-मुलगी हा भेद न करता चांगले शिकवले. सर्वजण चांगले शिकले. त्यातील शरयू या उत्तम शिकून शिक्षकी पेशातच गेल्या. शरयू मामींनी संग्रामपूर येथील घरातून कष्टाने जुनी कागदपत्रे हुडकली, तेव्हा दाजी काकांच्या हस्तलिखितात लिहिलेले आत्मचरित्र मिळाले. त्यांनी अपार मेहनत करून ते नीट लिहिले व दि. २६ जनेवारी २०१६ रोजी भगूर येथे पुस्तकरूपाने प्रसिद्ध केले. तेव्हा कुठे दाजी काकांचे महात्म्य  प्रकाशात आले.
     वामनराव स्वतः हुशार होते. व्ह. फा. परीक्षेत ते नाशिक शहरात दुसरे व संबंध नाशिक जिल्ह्यात सातवे आले होते. त्यामुळे मुलामुलींनी खूप शिकावे, यासाठी ते आग्रही असत. ते उत्तम चित्रकार होते. संगीताचे भोक्ते होते. स्वतः संवादिनी उत्तम वाजवत. त्यांच्या सहवासातील प्रत्येकाला अगदी घरच्या गाईंनादेखील त्यांनी प्रेम, प्रेम आणि प्रेमच दिले. ते इतके स्वाभिमानी की, त्यांनी कधीही स्वातंत्र्यसैनिक म्हणून अर्ज करून पेन्शन मागितली नाही.
    क्रांतिकारकांवर लिहिणारे देशभक्त वि. श्री. जोशी हे मुद्दाम समशेरपूरला आले, दाजींना भेटले. नंतर त्यांनी पुराव्यानिशी पत्र पाठवले ते थेट स्वतंत्र भारताच्या पहिल्या पंतप्रधानांना – पंडित नेहरूंना. त्यानंतर पंतप्रधान कार्यालयातून एक हजार रुपयांचा चेक आला व पुढे अजून थोडीशी रक्कम आली. बस्स!
     स्वा. सावरकरांचा आणि दाजींचा पत्रव्यवहाराद्वारे संपर्क असे. पुढे १९५५ मध्ये दाजींचे मेव्हणे लक्ष्मण कुलकर्णी यांनी दाजी व तात्यारावांची प्रत्यक्ष भेट घडवून आणली. ही श्रीराम-भरत भेट  सावरकर सदनात दादर येथे झाली. दोघांनाही अश्रू आवरेनात. त्यांनी एकमेकांना मिठी मारत मनसोक्त रडून घेतले.
   सरकारने उपेक्षा केली, पण राष्ट्रभक्तांच्या हृदयात दाजी काकांना कायमचे मानाचे स्थान मिळाले.
१४ जानेवारी, १९६४… संक्रांत होती. दाजींनी सर्वांना तीळगूळ दिला व आपल्या कुटुंबीयांना आशीर्वाद दिले आणि आपले पुतणे भास्कर ब्रह्मदेव जोशी यांच्या मांडीवर शांतपणे अखेरचा श्वास घेतला….
   ‘नाही चिरा, नाही पणती’ अशा अनाम वीरांच्या मांदियाळीतील अजून एक तारा निखळून पडला…
  अंदमान,सेल्युलर जेलला भेट देणाऱ्या प्रत्येक मराठी माणसाने, त्या पहिल्या तीन नावांचे वाचन केल्यावर,आपली मान झुकवली पाहिजे. दाजी विषयी माहिती सर्वांना करून दिली पाहिजे.त्यांच्या अफाट त्यागाचे थोडेतरी मोल होईल!!.
            सेल्युलर जेलमध्येच आत एक संग्रहालय आहे. जिकडे सेल्युलर जेलचे मॉडेल ठेवले होते आणि काही माहितीदर्शक फोटो भिंतीवर लावले होते. ते बघून गाइडबरोबर आत जेलच्या फेरिसाठी निघालो.

गाईड एका कुटुंबाचे २०० रुपये आकारतो पण ते जी माहिती देतात त्यामानाने ही किंमत फार नाही. (एकुणातच अंदमान महागडे नाही, किमती वाजवी आहेत)
 संग्रहालयात दाखल झालो. हे संग्रहालय म्हणजे त्या हुतात्म्यांना आदरांजली आहे ज्यांनी आपलं सर्वस्व या देशासाठी वाहिलं. भींतिंवर चहुबाजुला त्या वीरांच्या तसबिरी आहेत. हजारांवर नक्कीच असतील. ज्यांनी जीव गमावला त्यांची तपशिलवार माहिती इथे बघायला मिळते.
कोलू आणि काथ्याचा ठराविक कोटा पूर्ण झाला नाही तर जेवण देण्यात येत नसे. हात सोलवटून जात, रक्तं येत पण काथ्या कुटलाच पाहिजे. थोड्या जुन्या आणि त्यातल्या त्यात मवाळ कैद्यांना लाकूड्तोडीसाठी नेत. या कैद्यांवर आदिवासी लोकांचे हल्ले होत, तसे ते आताही होतात जर तुम्ही आदिवाश्यांच्या भागात "शिरलात" तर . अंदमानी लाकूड अत्यंत टिकाऊ असतं. खार्‍या पाण्यानेसुद्धा त्याला अपाय होत नाही. तिथल्या अंगणात जिथे कैद्यांना कोलूवर चढवायचे, काथ्या कुटायला लावायचे, तेल घाण्याला जुंपायचे, लाकूड कामाला लावायचे , छळाचे इतर प्रकार प्रत्यक्ष बघितल्यासारखं वाटलं.

 

 

जेलवरची गच्ची

नॉर्थ बे बेट

अंदमान सरकारी इस्पितळ

 त्यानंतर वर सेन्ट्रल टॉवर मधे गेलो. हा वरून दिसणारा नजारा.

 हे लक्षात ठेवा
जेल संध्याकाळी ५ वाजता बंद होते, सोमवारी सुट्टी असते, रविवारी खुली असते. ५.३० वाजता आणि अजून एक उशीरा असे २ लाईट अँड साऊंड शो होतात.सेल्युलर जेलमधल्या लाईट अँड साऊंड संध्याकाळचा ६.०० चा शो हिंदीत असतो. ह्यानंतरचा ७.३० वाजताचा शो इंग्रजीत असतो. ह्याचे दर माणशी तिकीट ५० रुपये आहे.

 लाईट व साऊंड शो साठी बसायची जागा.

    संध्याकाळी जेलच्या आवारात असणारा लाईट अँड साउंड शो अक्षरशः शहारे आणतो अंगावर. प्रत्येक गोष्ट त्या त्या कोठडी किंवा जागेवर प्रकाशझोत टाकुन जिवंत करुन माहिती दिली जाते. प्रत्येकाने आयुष्यात एकदा तरी बघावाच असा हा जबरदस्त शो आहे. ओम पुरी आणि टॉम आल्टर यांच्या भारदस्त आवाजात निवेदन पुढे सरकर असते. पुर्वी ज्या ठिकाणी इतिहासाची साक्ष देणारा पिंपळवृक्ष होता तो आता उन्म़ळून पडला, त्यामुळे त्या जागी लावलेल्या नवीन झाडाचा पुन्हा वृक्ष झाला आहे. त्या वृक्षावर लाईट ताकून त्याच्या मनोगताच्या रुपात इतिहास सांगितला जातो. शाखा १ आणि ७ च्या भिंतीचा पडदा करून प्रोजेक्टरने जी कथा तासभर दाखवली जाते ती पाहून एखाद्याचे डोळे पाणावले नाहीत तरच नवल.शोच्या शेवटी राष्ट्रगीत होते.
      आम्ही मराठी माणसे अंदमानच्या सफरीवर जातो ते केवळ पर्यटन म्हणून जातो का? नाही. भारतीय माणसाच्या, विशेषत: मराठी माणसाच्या अंदमान यात्रेला एक वेगळा असा संदर्भ आहे. राष्ट्रभक्तीचे व्रत घेतलेल्या असंख्य क्रांतिवीरांनी, भारतभूमीच्या स्वातंत्र्य संग्रामात, हसत-हसत आपल्या प्राणांच्या आहुती दिल्या. फाशीचे दोर आनंदाने आपल्या गळ्यात अडकवून घेतले. त्यांचे संसार घरेदारे उद्ध्वस्त झाली. शंभर-दीडशे वर्षांपूर्वी ब्रिटिशांनी आमच्या स्वातंत्र्य सैनिकांना छळण्यासाठी येथे छळछावणी उघडली होती. जेथे अनेक क्रांतिवीर, यमयातना भोगीत भारत मातेचे स्वातंत्र्य  गान गात होते. या सर्वांचे महामेरू, स्वातंत्र्यवीर विनायक दामोदर सावरकर यांनीही याच सेल्युलर जेलमध्ये आपल्या आयुष्याची अकरा वर्षे व्यतीत केलेली आहेत. त्यांच्या देशसेवेला सीमा नाही. आज आपण जे स्वातंत्र्य उपभोगीत आहोत ते केवळ आणि केवळ या राष्ट्रवीरांच्या आत्मसमर्पणामुळेच होय. या वीरांच्या पदस्पर्शाने पावन झालेल्या  भूमीला वंदन करावे व स्वातंत्र्यवीरांनी आमच्यावर केलेल्या उपकाराची , ही कृतज्ञतेची भावना भारतवासी यांच्या मनात येथे येताना असते. त्यामुळेच आम्ही दुसऱ्यांदा हा अंदमान चा प्रवास केला.अंदमान हे आमच्यासाठी एक राष्ट्रीय तीर्थस्थल आहे.
   यानंतर आपण अंदमान परिसरातील बेटांची सफर करणार आहोत. त्या आधी बेटांची नावे कशी पडली याची माहिती घेउया. 

प्लॅग पॉईंट :-

   पोर्ट ब्लेअरला असलेला प्लॅग पॉईंटपाशी जाण्यासाठी कोस्टल रोडने जाता येते. खुप लांबून आपल्याला तिरंगा दिसतो. दुसर्या महायुध्दाच्या काळात २३ मार्च १९४३ पासून जपानी सैन्य इथे मुक्कामी होते, पण ६ नोव्हेंबर १९४३ ला टोकियोमध्ये तात्कालीन जपानच्या पंतप्रधांनानी घोषणा केली कि अंदमान , निकोबार समुह नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांच्या आझाद हिंद सेनेच्या हवाली करण्यात येत आहे आणि ३० डिसेंबर १९४३ साली पहिला तिरंगा येथे फडकला. याच ठिकाणी आता अतिभव्य तिरंगा डौलाने फडकत असतो. 

वंडूर आणि महात्मा गांधी सागरी राष्ट्रीय उद्यान

  बंदूर हे पोर्ट ब्लेअरच्या आग्नेयेस २९ किमी अंतरावर एक छोटेसे गाव आहे. येथे एक सुंदर समुद्रकिनारा आहे, मात्र जर पाण्यात मगरी दिसल्या तर पोहण्यास मनाई करण्यात येते.या परिसरात मगरी असल्या तरी पोहण्यासाठी राखीव असलेल्या किनार्यावर जाळीचे कुंपण घातले आहे.   बंदूर हे मरीन नॅशनल पार्कच्या सहलीसाठी सुरुवातीचे ठिकाण म्हणून ओळखले जाते. हे अभयारण्य २८० चौरस मीटर क्षेत्रफळावर उभारले आहे. इथे जाण्यासाठी भारतीय पर्यटाकांना ५०/- तर परदेशी पर्यटकांना ५०० रुपये तिकीट आहे. या परिसरात खारफुटी, उष्णकटिबंधीय जंगले आणि खडक असलेली १५ बेटे आहेत, जिथे प्रवाळाच्या ५० जाती सापडतात. उद्यानात दोन स्पोर्टिंग स्पॉट्स आहेत: जॉली बॉय (1 नोव्हेंबर - 15 मे)आणि रेड स्किन (16 मे - 30 ऑक्टोबर) तुम्ही बांडुराच्या  दिवसाच्या फ्लाइटने तेथे पोहोचू शकता (रु. ४५०; मंगळ-रवि)... तरीही, जर तुमच्या अंदमान प्रवासात हॅवलॉक किंवा नील बेटांचा समावेश असेल, तर तेथे स्नॉर्कलिंगला जाणे सोपे आणि स्वस्त पडते. जर जर या परिसरात खुप काळ भटकंती करायची असले तर Lacadives शी संपर्क साधणे सोयीचे ठरेल (९६७९५३२१०४; www.lacadives.com)... वंदूरमध्ये अनेक हॉटेल्स आहेत. बांडुरा पिअर किंवा पोर्ट ब्लेअर ट्रॅव्हल ऑफिसमध्ये परमिट मिळू शकतात. पोर्ट ब्लेअर ते बांदूरपर्यंत बसेस धावतात (१२ रुपये, दिड तास). बस खाजगी आणि सरकारी आहेत.मात्र बसच्या फेर्या कमी असल्यामुळे खुप गर्दी असते. जर बसण्यासाठी जागा हवी असेल तर अबिर्दीन बस स्टँडवर जाउन तिथून बस पकडणे सोयीचे पडेल. बस जुन्या आणि फेर्या कमी असल्यामुळे खाजगी वाहतुकीचा पर्याय योग्य ठरतो. कॅब किंवा रिक्षा करुनही आपण इथे जाउ शकतो. कॅब या बहुतेक स्वीफ्ट किंवा एर्टीगा कार आहेत. कॅबचे आधी बुकींग केले तर विमानतळापासूनचा दर ११९९/- रुपये, जर बुकींग नसेल तर १५००/- असा आहे. रिक्षा १२००/- ते १५००/- घेतात. मात्र खाजगी गाडीने आपण वंदूरला अवघ्या ३० मिनीटात पोहचतो. जर आपण बसने इथे जाणार असाल तर बस फेर्या कमी असल्यामुळे परत जाण्यासाठी बसचे वेळापत्रक आवर्हून बघून ठेवा,तर आपण खाजगी गाडीने गेलो तर ड्रायव्हरचा मोबाईल नंबर घेउन ठेवा.

   वंडूर बंदरावरच महात्मा गांधी राष्ट्रीय समुद्री उद्यानाचे प्रवेशद्वार आहे. ह्या बेटावर प्लास्टिकमुक्त वातावरण सांभाळले जाते. म्हणून बाटलीबंद पाणी नेण्यासही मनाई आहे. दर दोन माणसांगणिक, २०० रुपये अनामत भरून दोन लिटरची एक ओतीव प्लास्टिकची वॉटर बॅग दिली जाते. आपल्या बाटल्यांतील पाणी त्यांत ओतून घेऊन त्या बॅगाच बेटावर नेऊ दिल्या जातात. बाटलीबंद पाण्याच्या बाटल्या वंडूरलाच सोडून द्याव्या लागतात. इथे होणारी प्लॅस्टिकच्या पिशव्यांकरताची तपासणी एवढी कडक असते की, सगळ्यांनाच आपापल्या सामांनांतून असंख्य प्लॅस्टिकच्या पिशव्या आढळून आल्यास टाकून द्याव्या लागतात. अंदमानात विशेषतः पाण्यात डुंबायचे असल्याने प्रत्येक वस्तू प्लॅस्टिकच्या पिशवीत भरून घेण्याच्या मोह टाळलेला बरा.  

 

 राजीव गांधी वॉटर स्पोर्ट क्लॉम्प्लेक्सचे हवाई दृष्य

 राजीव गांधी वॉटर स्पोर्ट क्लॉम्प्लेक्स :-

   याला बहुतेक जण फक्त वॉटर स्पोर्ट कॉम्प्लेक्स असेच म्हणतात. पोर्ट ब्लेअरमध्ये मुक्काम असेल तर इथे नक्कीच भेट द्यायला हवी. हे ठिकाण स्थानिकांमध्ये देखील लोकप्रिय आहे. अंदमानी लोक आणि ब्रिटिश यांच्यामध्ये झालेल्या लढाई ज्याला 'बॅटल ऑफ अबेर्दीन' म्हणतात, त्याच्या स्मृती इथे जपल्या आहेत. २ स्क्वेअर कि.मी. मध्ये पसरलेया या बागेत चालण्यासाठी ट्रॅक आहेत आणि विश्रांतीसाठी हि जागा उत्तम आहे. सेल्युलर जेलमधून इथे सहज पोहचता येते. इथून मरिना पार्क आणि बस स्टँडही जवळ असल्यामुळे पोर्ट ब्लेअरच्या भेटीत इथे जाणे अतिशय सोपे आहे. 

 

 

 

राजीव गांधी उद्यानातील वॉकींग पाथ

या उद्यानाच्या एका बाजुला मरीन पार्क असून दुसर्या बाजुला रॉस आयलंड आणि नॉर्थ बेला जाणार्या बोटी जिथून सुटतात ती जेटी आहे. या दोन्हीला जोडणारे पदपथ या उद्यानात आहेत. हे उद्यान अंदमान बेटावर मुख्यतः येणार्या पर्यटकांच्या कुटूंबासाठी वॉटर स्पोर्टची सोय असावे या हेतून बांधले आहे. या परिसरातून खुप छान निसर्ग दिसतो. इथे बसण्यासाठी भरपुर बाक असल्यामुळे निवांत बसून आपण विश्रांती घेउ शकतो. समुद्रावरुन येणारा वारा आपले मन प्रसन्न करतो. संध्याकाळी चार वाजल्यानंतर इथे येउन आराम करणे हा सुंदर अनुभव आहे. इथे समुद्र असला तरी सी वॉक, स्कुबा डायव्हींग किंवा स्नॉर्केलिंग करता येत नाही . अर्थातच या सर्व गोष्टी आपण नॉर्थ बे आयलंडवर करु शकतो, नॉर्थ बेचे तिकीट आपण इथे काढू शकतो.

 

 

 मात्र या पार्कमध्ये आपण जेट स्की राईड, बनाना राईड, सोफा राईड, पॅरासेलिंग, कयाकिंग, ग्लास बॉटम बोट. मुख्य म्हणजे या सर्व राईड बर्यापैकी स्वस्त असल्यामुळे आपण त्याचा आनंद घेउ शकतो. या सर्व राईडचा आनंद अंदमानात फक्त इथेच घेउ शकतो. 

 

याच उद्यानाच्या मधोमध 'मरीना डी कॅफे' नावाचे छोटे हॉटेल आहे, जिथे भारतीय आणि युरोपियन पध्दतीचे खाणे उपलब्ध आहे. याशिवाय उद्यानाच्या बाहेर छोटे स्टॉल आहेत, जिथे खाण्याचे पदार्थ उपलब्ध आहेत. 

या उद्यानात जाण्यासाठी कोणतीही प्रवेश फी नाही. तसेच सकाळी ५.३० ते रात्री ९ वाजेपर्यंय खुले असते.
इथल्या वॉटर स्पोर्ट्चे दरपत्रक असे आहे.
    जेट स्की ५९९/-  रुपये , पॅरासेलिंग- ३५००/- रुपये, बनाना राईड- ४९९/-, कयाकिंग - ३५००/-, सोफा राईड- ४९९/-, ग्लास बॉटम बोट- ७५०/- हे सर्व वॉटर स्पोर्ट सकाळी ९ वाजल्यापासून दुपारी २ वाजेपर्यंत असतात.

नॉर्थ बेला जाण्यासाठी बोट दर तासाला असून - ५५०/- रुपये प्रति व्यक्ती घेतले जातात.

रॉस, नील, हॅवलॉक बेटांच्या नावांची कथा

    रॉस या प्रसिद्ध बेटाचं नाव कॅप्टन डॅनियल रॉस या जलसर्वेक्षकाच्या स्मृतीसाठी देण्यात आले. रॉस यांनी कोलकाता येथे मरीन सर्व्हेयर जनरल म्हणून आणि मुंबईमध्ये जियोग्राफिकल सोसायटी ऑफ बाँबेचे अध्यक्ष म्हणून काम केलं होतं. २९ ऑक्टोबर १८४९ रोजी त्यांचं निधन झालं.
 नील आणि हॅवलॉक या बेटांची नावे जेम्स नील आणि सर हेन्री हॅवलॉक या ब्रिटिश लष्करी अधिकाऱ्यांवरून ठेवण्यात आली. हॅवलॉक यांनी अवध आणि कानपूरमध्ये तर जेम्स नील यांनी १८५७ मध्ये लष्करी उठाव निपटण्यासाठी कंपनी सरकारतर्फे प्रयत्न केले होते. २४ नोव्हेंबर १५८७ रोजी अतिसाराने हॅवलॉक यांचं निधन झालं तर जेम्स नील यांचा २५ सप्टेंबर १८५७ रोजी गोळी लागून मृत्यू झाला.
     सप्टेंबर १९३९ मध्ये जेव्हा दुसरं महायुद्ध सुरू झालं, तेव्हा निकोबारचे तत्कालीन प्रशासनप्रमुख जॉन रिचर्डसन आणि त्यांच्या परिसरातील स्थानिक लोकांना पुढे काय वाढून ठेवलंय, याची कल्पना नव्हती. अजय सैनी यांनी 'इकॉनॉमिक आणि पॉलिटिकल वीकली'साठी लिहिलेल्या एका संशोधन निबंधात याबद्दल अधिक माहिती दिली आहे.
१९३९ मध्ये जागतिक महायुद्ध सुरू झाल्यानंतर रिचर्डसन आणि तेथील लोकांना पुढे काय होईल याची कल्पना नव्हती. पहिल्या महायुद्धात या परिसरात शांतता होती. दुसऱ्या महायुद्धात मात्र ही परिस्थिती बदलली. जपानने मलाया, सिंगापूर आणि हाँगकाँग इथे हल्ला केल्यानंतर ब्रिटिशांनी १९४१ मध्ये जपानविरुद्ध युद्ध पुकारलं.
तेव्हा हे युद्ध अगदी आपल्या दाराशीच होतंय, अशी भावना तेथील आदिवासींच्या मनात निर्माण झाली. जपानी लोकांनी सिंगापूर, म्यानमार येथे केलेल्या अत्याराबाबत माहिती मिळाली. १९४२ मध्ये जपानने कामोर्टा आणि पोर्ट ब्लेअरवर बाँब हल्ला केला आणि ही भीती आणखीच बळावली. जपानने या बेटांचा ताबा घेतल्यानंतर तिथल्या स्थानिकांना जपानी लोकांच्या छळवणुकीचा पहिल्यांदाच अनुभव आला.२४ डिसेंबर १९४२ ला निकोबारमधील ५०० लोकांना बांधकामासाठी मजूर नेमण्यात आलं. निकोबारपेक्षा अंदमानचं महत्त्व जपानी लोकांच्या दृष्टीने जास्त होतं. त्यामुळे जपानी नौदलाचा अंदमानवर ताबा होता.हे नौदल सिंगापूरमधील मुख्यालयाला उत्तरदायी होते. त्यांचा प्रभाव इतका जास्त होता की तेव्हाच्या हंगामी भारतीय सरकारलासुद्धा तिथे कोणताही हस्तक्षेप करता येत नव्हता. निकोबारच्या अडचणी सोडवण्यासाठी तिथे एक प्रशासकसुद्धा नेमण्यात आला होता. स्थानिकांना जपानी भाषा शिकवली गेली. 'जपानचा राजा म्हणजे देवाचाच एक अवतार आहे, हे सांगण्यासाठी व्याख्यानं आयोजित केली गेली,' असं सैनी लिहितात.
जपानी सैनिकांनी तिथल्या स्थानिकांना अत्यंत वाईट वागणूक दिल्याचंही सैनी यांनी या शोधनिबंधात पुढे म्हटलं आहे. याबद्दल अनेकदा तक्रार केली तरी त्याबद्दल कोणतीही कारवाई केली नाही. स्थानिकांना रोज कामावर येण्याचे आदेश देण्यात आले होते.
    कुणी आजारी पडलं तरी त्याला अगदी घरातून उचलून आणलं जायचं. जुलै १९४५ मध्ये निकोबार भागात अनेक सागरी आणि हवाई हल्ले झाले. त्यानंतर निकोबारमध्ये राहणाऱ्या आणि तिथे न राहणाऱ्या लोकांचीही हत्या करण्यात आली. जपानने ३०० लोकांना अटक करून त्यांची रवानगी छळछावण्यांमध्ये करण्यात आली. दुसऱ्या महायुद्धात जपानने सपशेल शरणागती पत्करल्यानंतर जपानच्या मेजर जनरलने रिचर्डसन यांना पाचारण केलं. "आमचा राजा शांतताप्रिय आहे. लोकांना ज्या वेदना होत आहेत, त्या त्याला बघवल्या जात नाहीत. आमच्याकडे शस्त्र आहेत, ज्यांनी आम्ही अजून १०० वर्षं युद्ध करू शकतो. मात्र आता आम्हाला शांतता हवी आहे," अशा आशयाचा मजकूर त्यांना वाचून दाखवण्यात आला. या संदेशाबरोबर रिचर्डसन यांना एक जुनं ब्लँकेट, ४० पाऊंड तांदूळ आणि दोन यार्ड इतकं कापड देण्यात आलं. दुसऱ्या महायुद्धात मदत केल्याबद्दल त्यांचे आभार मानण्यात आले.
         आता या  रॉस, नील आणि हॅवलॉक या बेटांची नावं अनुक्रमे नेताजी सुभाषचंद्र बोस, शहीद द्वीप आणि स्वराज द्वीप, अशी केली जाणार आहेत.

रॉस बेट, पोर्ट ब्लेअर :-

हे बेट ब्रिटिशांच्या राजधानीचे शहर होते. सर डॅनियल रॉस नावाच्या एका सागरी सर्वेक्षकावरून बेटाला हे नाव पडले. ब्रिटिशांच्या काळात त्यांचे मुख्यालय येथे होते.
एकेकाळी रॉसला बेटाला पाँडिचेरी, सायगावच्या. सोबत "पूर्वेचे पॅरिस" म्हटले जात असे.

 

 

 

 इंग्रज जेव्हा अंदमानात गेले तेव्हा त्यांनी ज्या बेटावर वस्ती केली ते हे रॉस आयलंड.

 

 नंतर १९४२ साली इथे एक भुकंप झाला आणि त्यानंतर इंग्रजांनी इथली वस्ती उठवून स्मिथ आयलंड वर आणली. या स्मिथ आयलंडवरच पोर्ट ब्लेअर ही राजधानी आहे.
 त्या काळात बांधलेल्या इमारती, बाजरपेठ, बेकारी, चर्च, टेनिस कोर्ट, पाणी शुद्धीकरणासाठीचे यंत्र, विद्युत निर्मिती केंद्र, क्लब हाऊस, जपानी बंकर, छापखाना देखील आज भग्नावस्थेत पाहायला मिळतात.रॉस आयलंडवर आता भग्नावशेष उरले आहेत पण ते ही बघायला फार छान वाटते. वरवर झाडांनी गच्च भरलेले बेट इतके काय काय दडवून ठेवत असेल असे अजिबात वाटत नाही. ढासळलेल्या इमारतींमधून प्रचंड मोठी मोठी झाडे वाढली आहेत. इथे अनेक हरणं आणि मोर दिसतात. हे आयलंड आता नेव्हीच्या अखत्यारीत आहे आणि इथे कोणी रहात नाही. मात्र इथे खूप छान निगा राखली जाते. अतिशय स्वच्छता आहे. पण रात्री मात्र एकदम अमानवीय वाटेल हां. रामसे बंधूंनी हे बेट कसं काय मिसलं देव जाणे!
  या बेटाला आता नेताजी सुभाष द्विप असे नाव दिले आहे. सध्याच्या सरकारने जुनी ब्रिटिशकालीन नावे बदलून भारतीय नावे दिलेली आहेत हे पाहून खूप आनंद होतो.  या बेटावर सरकारने आता चांगले रस्ते  व पाणी, विजेची सोय केल्यामुळे प्रवास खूप सुखकर होतो..

   काही वर्षांपूर्वी बेटावर झालेल्या त्सुनामीने  जमिनीची एवढी धूप झाली, मग जमिनीवरील इमारती आणि माणसांचे काय झाले असेल?

 

इथे हरीण आणि मोर शोधा :

जुने चर्च :

 

मूळ चर्चचा फोटो आणि माहिती :

बेटावरील तळे आणि सिट- आऊट्स :

काही वर्षापूर्वी झालेल्या त्सुनामीमध्ये  येथील ब-याच  महत्त्वाच्या  जुन्या  वास्तू, वाहून गेल्या . सुमारे 200 फूटावर समुद्राचे पाणी उंच गेले होते. म्हणजे एकंदर वाताहातीची कल्पना येईल. त्सुनामी आधी या बेटावर ब्रिटिशकालीन घरे, सैनिकांच्या बराकी, ब्रिटिश गव्हर्नरचा बंगला, क्लब हाऊस, इत्यादी  वास्तू चांगल्या अवस्थेत होत्या. ह्या सर्व वास्तू पाहून, तत्कालीन ब्रिटिश वैभव व बंदिवानावर अत्याचार करत असताना, स्वतःसाठी निर्माण केलेली  सुबत्ता, सुखलोलुपता, पाहून ,”नरेची केला हीन किती नर.,” या उक्तीचा प्रत्यय येतो. आता  कालौघात त्सुनामीत ब्रिटिश राजवटीचा इतिहास वाहून गेला. “कालाच्या अती कराल दाढा, सकल वस्तूचा करिती चुराडा..” या भा. रा. तांबे यांच्या काव्यपंक्तीची आठवण होते..आता उरले आहेत ते केवळ दगडाचे चौथरे. 

  रॉस आयलंडवर आता भग्नावशेष उरले आहेत पण ते ही बघायला फार छान वाटते. ढासळलेल्या इमारतींमधून प्रचंड मोठी मोठी झाडे वाढली आहेत. इथे अनेक हरणं आणि मोर दिसतात. हे आयलंड आता नेव्हीच्या अखत्यारीत आहे आणि इथे कोणी रहात नाही. मात्र इथे खूप छान निगा राखली जाते. अतिशय स्वच्छता आहे. पण रात्री मात्र एकदम अमानवीय वाटेल हां. रामसे बंधूंनी हे बेट कसं काय मिसलं देव जाणे!

         रॉस बेटावर फेरी (75 रुपये, 20 मिनिटे ) पोर्ट ब्लेअर एक्वैरियम पिअर येथून बुधवार वगळता दररोज 8:30, 10:30, 12:30 आणि 14:00 वाजता निघते. कृपया तुमचे तिकीट खरेदी करताना वेळापत्रक तपासा कारण ओहोटी आणि समुद्री प्रवाहामुळे बोट निघण्याची वेळ बदलू शकते.
   या बेटावरील वृक्षसंपदा अतिशय समृद्ध आहे. हरणे, मोर, बदके, रंगबिरंगी पक्ष्यांचे कुजन आपल्या मनातील वादळांना सहज शांत करते. हे बेट एकूण ६० एकरांचे आहे. हे सर्व पाहण्यासाठी दीड ते दोन किलोमीटरचा प्रवास पायी किंवा कात्रज उद्यानासारखी इलेक्ट्रिक व्हेकलने करता येतो. काही स्थानिकांना येथे किरकोळ व्यवसायास परवानगी दिली आहे. त्यामुळे छोटे रेस्टॉरंट, शहाळे विक्रेते दिसतात. 

तिथून तुम्हाला पायऱ्या उतरून मागच्या बाजूला असलेले दीपगृह बघून परत यावे लागते आणि मग तीच गाडी तुम्हाला परत आणते. एका गाडीचे भाडे ६०० रुपये.

 

 दुसऱ्या महायुद्धात बांधलेला एक जपानी बंकर

  गाडीतून बेटावरच्या मुख्य इमारती बघत बघत बेटावरच्या सर्वोच्च बिंदूवर पोहचतो. आता जवळपास दोनशे पायऱ्या उतरून मागच्या बाजूला खाली जायचे आहे. बेटाचा शेवटचा बिंदू म्हणजे दीपगृह आपल्याला खुणावत असते आणि त्याच्या मागचा उसळता समुद्र भुरळ घालत असतो.

घनदाट झाडांमधून रस्ता खाली उतरत होता. त्यामुळे ऊन जाणवत नव्हते. सरते शेवटी रस्ता संपला आणि उथळ समुद्रात उभारलेले खांब आणि त्यावर टाकलेले लाकडी पूल पार करून आम्ही शेवटच्या बिंदूवर पोचलो.

 

 

तेच ते रु. २० च्या नोटवरील दीपगृह वेगळ्या कोनातून. दिसलं का? :वीस रुपयाच्या नोटीबद्दलचा जो माहितीफलक आहे त्यावर दाखवलेल्या माउंट हॅरियेट या उंचावरील व्हू पॉइंटवरून अतिशय सुंदर दृश्य दिसते. या बेटावर जाण्यासाठी आपले वाहन बोटीवर घालून नेता येते. :
<

रॉस बेट साधारण ०.३ वर्ग कि.मी इतके आहे. पण उंच सखल असल्याने चालत फिरणे थोडे दमणूक करणारे ठरते त्यामुळे  सरळ विजेच्या गाडीचा पर्याय निवडता येईल . ही गाडी तुम्हाला बेटावरील मुख्य ठिकाणे दाखवते आणि उच्चतम बिंदुला नेऊन सोडते.तिथून तुम्हाला पायऱ्या उतरून मागच्या बाजूला असलेले दीपगृह बघून परत यावे लागते आणि मग तीच गाडी तुम्हाला परत आणते. एका गाडीचे भाडे ६०० रुपये.

 अर्थात हे बेट सांभाळले जावे यासाठी इथे आलेल्या पर्यटकांनी काही घाण केली किंवा नियमभंग केला तर दंड वसूल केला जातो. अर्थात तिथे आलेल्या पर्यटकांच्या संख्येच्या तुलनेत, हे दंड वसूल करण्याकरता नेमलेले लोक, दहा टाक्केही नसल्याने किंवा पर्यटकांना उगाच त्रस्त करायचे नाही ह्या धोरणामुळे असेल, पण वरीलप्रमाणे दंडवसूली अजिबातच होत नसावी असे दिसते. बेट मात्र स्वच्छ सांभाळलेले दिसून येते. महासागरी नैसर्गिक सौंदर्याचे कोंदण तर त्याला लाभलेलेच आहे. त्यामुळे ते आवडतेही.

  

निसर्ग वाचणार्‍या व प्राणी मित्रांशी संवाद करणाऱ्या, अनुराधा राव यांची भेट अंदमानच्या सहलीत अवश्य घेतली पाहिजे.

 

 

 

  या बेटावरील आणखी सुखद अनुभव म्हणजे अनुराधा राय यांची भेट. त्या माफक दरात, शुल्क घेऊन, पर्यटकांचे प्रबोधन करत असतात.अनुराधाबाई याच बेटावर या प्राणी मित्रांच्या सहवासात आयुष्य घालवीत आहेत. त्यामुळे त्यांना स्वतंत्र असे अस्तित्व नाही.” प्रेम द्या व प्रेम घ्या”, हा नियम अगदी जंगली  श्वापदांनाही लागू पडतो असा त्यांचा जीवन सिद्धांत आहे. या बेटावर मनसोक्त बागडणाऱ्या पक्षी, हरणे, मोर, सशांना त्यांनी आपल्या घरातील पेट प्रमाणे नावे दिली आहेत. त्यांच्या प्रेमळ हाकेला धावत येणाऱ्या जीवांचे खूप अप्रूप वाटते. अनुराधाताई खार, हरणे, ससे, मोर इत्यादिकांना त्यांच्या नावाने हाका मारतात. ते प्राणी येतात.मग सोबत आणलेले ब्रेड त्यांना खायला देतात. हे हरीण बदमाश आहे. लहान मुलांना मारेल. सांभाळा. ते हरीण आंधळे आहे. काही करणार नाही. अशा माहित्याही देत असतात. प्रवासी त्यांच्या व्याख्यानांवर खूश असतात. त्या प्राण्यांसोबत आपापली प्रकाशचित्रे काढून घेत असतात. तेही सुखाने प्रकाशचित्रे काढू देत असतात.
    अनुराधा ताई सांगतात ,”ज्यावेळी त्सुनामी झाली, त्या आधी तीन दिवस ही हरणे काहीच अन्नपाणी घेत नव्हती. लोकांना त्याचा उलगडा झाला नाही. तीन दिवसांनी जेव्हा हाहा:कार माजला , तेव्हांच त्यांच्या अन्नपाणी वर्जचा अर्थ लोकांना कळला. प्राणी, पक्ष्यांना निसर्ग माणसापेक्षा जास्त कळतो .

 

वायपर बेट

रॉस बेटाच्या शेजारी असलेले वायपर बेट खूपच लहान आणि पूर्णपणे हिरव्यागार वनश्रीने झाकलेले आहे. १७८९ मध्ये येथे वायपर नावाचे जहाज उद्ध्वस्त झाले त्यामुळे त्याच नावाच्या जहाजाच्या सन्मानार्थ बेटाला नाव मिळाले. त्यावरच इंग्रज लेफ्टनंट आर्चीबाल्ड ब्लेअर प्रथम तुरुंग बांधण्याच्या उद्देशाने अंदमानात आला (आधी रॉस बेटावर, तर नंतर पोर्ट्ब्लेअरमध्ये ). इथे कारागृह उभारले गेले. हा तुरुंग वसाहतवादी भूतकाळाचा दुखद इतिहासआहे. या बेटावर इ.स. १८६७ मध्ये ब्रिटीशांनी बांधलेल्या फाशीचे गेट उभारले. त्यांच्यामुळे या ठिकाणाला "फाशीचे बेट" असेही म्हणतात. इथल्या समुद्रकिनार्यावरुन आपण सुर्यास्ताचा आनंद घेउ शकतो. अर्थात बेटाच्या स्मृती चांगल्या घटनेशी संबधीत नसल्यामुळे हि काही संस्मरणीय सहल नसते. इथे जाण्यासाठी सकाळी 9:30 वाजता व्हायपर बेटावर फेरीची सेवा आहे. (रु. ७५)

 

सिंक बेट

सिंक हि निर्जन बेटे असून यातील उत्तर आणि दक्षिण  बेट वाळूच्या किनाऱ्याने जोडलेली आहेत,हि बेटे बांदूरच्या दक्षिणेकडील वन्यजीव अभयारण्याचा भाग आहेत. ही बेटे कोरल रीफने वेढलेली आहेत आणि अंदमानातील सर्वात सुंदर मानली जातात.
     येथे आपण दिवसा जाउ शकतो परंतु, जर तुम्ही ट्रॅव्हल एजन्सींकडून येत नसाल तर तुम्हाला मुख्य वन्यजीव वॉर्डनकडून इथे भेट देण्याची परवानगी अगोदर घ्यावी लागेल. चिडीया टापू येथून बोटीने या बेटांवर पोहोचता येते (२ तास)किंवा बांडुरा येथून (३.५ तास). तासात पोहचू शकतो. नॅशनल पार्कला भेट देण्याची परवानगी असेल तर तीच येथे वैध मानली जाते. (भारतीय पर्यटाकांना ५० रुपये / परदेशी पर्यटकांना 500 रुपये).

जॉली बॉय बेट :

 एखादे बेट किती सुंदर असावे आपल्या कल्पनेच्याही पलीकडे त्याची प्रचिती हे बेट पाहून येते. अंदमानातील प्रत्येक बेटाची मजा साधारणपणे दीड ते दोन फारतर तीन वाजे पर्यंत घेता येते. यात एका बेटावर एका दिवशी किती पर्यटक सोडायचे हे देखील निश्चित केलेले असते. हे नियोजन अर्थातच तेथील वनविभाग आणि तट रक्षक दल करते. यात आपला नंबर आधी लागावा यासाठी थोडे कष्ट आपल्यालाही घ्यावे लागतात. या बेटावर जाताना आपल्याला कोणत्याही स्वरूपातील प्लास्टिक सोबत नेता येत नाही, तुमच्याकडे जर का वेफर्स किंवा बिस्किट्स असतील तर ती देखील तुमच्या डब्यात वगैरे काढून घेऊन जायला लागते. पण एकदा या बेटावर आल्यानंतर ग्लासबोटीतून संपूर्ण समुद्री जीवन जवळून पाहता येते. हा अनुभव अतिशय अविस्मरणीय आणि सुरेख होता. आपल्या कामाविषयी जसा एखाद्याला आत्मविश्वास असतो तसे येथील गाईड पर्यटकाला आव्हान देतात, या ग्लासबोट राईडचे तिकीटामध्ये कोणीही खरंतर बार्गेन करू नये असे हे देखणे विश्व आपल्याला खचितच अनुभवता येते यात कॉम्प्रोमाइज करू नये. समुद्राखालील जीव आणि विश्व तेथील स्थानिक आपल्या जिवाप्रमाणे जपताना दिसतात. हे बेट वर्षातून ६ महिने खुले असते व उरलेले ६ महिने रेड स्किन हे बेट खुले असते. या मागे कारण म्हणजे एका बेटाचे सौंदर्य थोडे का होईना मानवी स्पर्शाने खराब होते, त्यामुळे तेथील जीव पुन्हा वृद्धिंगत व्हावेत यासाठी केलेला प्रयत्न.

 

अंदमानी सागरतळातील जीवसृष्टी आणि ज्या काचेच्या तळाच्या होडीतून ती दिसली, ती होडी.

 

 इथे आपल्याला संग्रहालयात पाहिलेल्या प्रवाळाचे प्रत्येक प्रकार, सी कुकुम्बर, कासव, ऑक्टोपस, स्टार फिश, कलरफुल सतार फिश, गोल्ड फिश, सी हॉर्स, असे विविध जीव जे केवळ आपण ट्रॅव्हल एक्सपी सारख्या वाहिनीवर बघतो ते जवळून अनुभवता येते.. ग्लास बोटीचा अनुभव प्रत्येक वयोगटातील व्यक्ती घेऊ शकते.इथे प्रत्येकी ३०० रुपये घेऊन, एका बोटीतून आठ आठ जणांना नेऊन, तीन निरनिराळ्या ठिकाणी काचेच्या तळाच्या नावांतून सागरतळ दाखवण्यात येतो .जॉली बॉय बेटावर पॅक लंच नेलेले बरे. किनार्‍यावरील तिवरांच्या जंगलात, तिवरांच्या झाडांच्या जमिनीनसमांतर फांद्यांवर, तर कुठे विशेष तयार केलेल्या बाकड्यांवर आणि कुटिरांत बसून भोजन करता येईल. 

जॉली बॉय बेटावर जाताना काही गोष्टी लक्षात ठेवाव्यात
१) इथे जाण्यासाठी वंदुरवरुन बोटीने जावे लागते.
२) विमानतळावरुन थेट इथे जायचे असेल तर साधारण दीड तास लागतो. वंदूरला जाण्यासाठी अर्धा तास आणि तिथून बोटीने जॉली बॉय बेट.विमानतळावरुन वंदूर बीचला जाण्यासाठी कॅब्मध्ये ८ जणांचे २५००/- घेतात.
३) काहीवेळा इथे जाण्यासाठी खुप गर्दी असते, त्यामुळे जॉली बॉयवर जाणार्या फेरीचे आधीच बुकींग केल्यास त्रास होणार नाही.
४) जॉली बॉय हे बेट जुन ते सप्टेंबर या कालावधीतच पर्यटकांना खुले असते, त्यानंतर रेड स्कीन हे बेट पर्यटकांना जाण्यासाठी उपलब्ध असते.
५) इथे जाण्याची वेळ सकाळी ८ ते दुपारी २ अशी आहे. त्यानंतर हे बेट पर्यटकांसाठी बंद केले जाते.
६) जर आपण स्वतंत्रपणे जॉली बॉय बेटावर जाणार असू तर वनखात्याची परवानगी काढावी लागते. याचे शुल्क ७५/- प्रति व्यक्ती आहे.
७) इथे पावसापासून बचाव करण्यासाठी निवारा नाही, त्यामुळे बरोबर छत्री नेलेली ठिक होइल.
८) आपल्याकडे असणार्या प्रत्येक वस्तुची माहीती वनखात्याला द्यावी लागते, त्यामुळे इथे जाताना कमीतकमी वस्तु घेउन जा.
९) इथे खाण्यापिण्याची सोय नाही.म्हणून बरोबर खाण्याचे पदार्थ आणि पिण्याचे पाणी ठेवावे. अर्थात हे पाणी किंवा खाण्याचे पदार्थ प्लॅस्टीकच्या पॅकिंगमध्ये असता कामा नयेत.
१०) काहीवेळा पाण्याची पातळी कमी होउन प्रवाळ असलेला भाग उघडा पडतो. अश्या वेळी पाण्यात उतरणे टाळालेले बरे.
११) वंदूर बीचपासून जॉली बॉयला जाण्यासाठी स्पीड बोट १०५०/- प्रति व्यक्ती घेतात. इथे स्नॉर्केलींग करायचे असल्यास ५००/- प्रति व्यक्ती आणि ग्लास बॉटम बोटीची राईड घ्यायची असल्यास ९९५/- प्रति व्यक्ती असा दर आहे.

बारतांग बेट :  

अंदमान आणि निकोबार ‘नेकेड बेट’ म्हणून ओळखले जायचे. अगदी गेल्यावर्षी पर्यंत एका अमेरिकी पर्यटकाला आदिवासींनी ठार मारल्याची घटना घडली. त्यामुळे येथील आदिवासी अजूनही निसर्गाच्या अगदी जवळ आणि आपल्या कलयुगापासून अतिशय दूर असल्याचे जाणवते. पहाटे चार पासून पर्यटकांची रांग असते. त्यामुळे या प्रवासाला रात्री अडीचला सुरवात केली जाते. येथे सहा वाजल्या नंतर सोडण्याचे करण म्हणजे हा संपूर्ण प्रवास पट्टा जारवा नावाच्या आदिवासींचा आहे. त्यांच्या जीवनशैलीला धक्का पोहोचेल असे कोणतेही कृत्य करण्यास बंदी आहे. अगदी फोटो काढणे, भूतदया म्हणून पाणी देण्यासही बंदी आहे. हे नियम मोडून भूतदया केलीच तर वनखात्याच्या नियमानुसार पाच वर्षांचा कारावास नक्कीच. पहाटेच्या प्रवासात हे आदिवासी फारसे दिसत नाहीत पण येताना दुपारी तुरळक प्रमाणात दिसतात.

       मध्य अंदमानमधील बारतांग आयलंडला जाण्याच्या रस्त्यावर या जमातींपैकी जारवा जमातीमधील लोकांना बघायची संधी असते  तोपर्यंत आमची . भल्या सकाळी निघून सुंदर निबिड घनदाट जंगलातून गाडी प्रवास करावा लागतो. मध्ये काही भागातील दाट जंगलच होतं, मात्र त्सुनामीच्या एका लाटेने  तिथली सगळी झाडं तुटली आहेत. फक्त पाण्यातून बाहेर आलेली निष्पर्ण खोडं शिल्लक आहेत. त्यामुळे या निबिड अरण्यात अचानक एक दलदलीचा पॅच लागतो. पुढेही आपल्याला त्सुनामीचे ठिकठिकणी लागलेले व्रण दिसतात. जसजसं जारवा रिझर्वस जवळ येऊ लागले तसे तसे रस्ते लहान होत जातात. हा संपुर्ण परिसर जारवा लोकांसाठी राखीव ठेवला आहे. त्यांच्याकडे शस्त्र असतात, पण आपल्या सोबत मिलट्रीचे लोक बरोबर असतात.ते लोक रानडुकरांची वगैरे शिकार करतात. बाकी शेती वगैरे नाहि. त्सुनामीपासून सरकार काही धान्यांच्या पिशव्या त्या भागात टाकते. जारवांच्या खोल जंगलात बांबुच्या झोपड्या आहेत.मात्र तिथे कोणाला जाता येत नाही. त्यांना आपली भाषा येत नाही,मात्र मिलिट्रीवाल्यांनी त्यांना "बचाव" शब्द शिकवला आहे.त्यांना मिठाची सवय नाहि आहे. आजारी पडतात त्यामुळे  त्यांना खायला देण्याची परवानगी नाही. 

     जारवा रिझर्व्हच्या बाहेर आपल्याला परमिट मिळते.. मग दर दोन गाड्यांच्या मागे एक आणि पुढे एक अशी मिलिट्री व्हॅन असते. गाडीच्या काचा उघडण्यास मनाई असते. वाटेत फोटो काढण्यास मनाई आहे.. जारवा दिसले तर त्यांच्याशी संवाद साधायचा प्रयत्न करण्यास, त्यांना खायला देण्यास मनाई आहे.. गाडी ताशी ५० कीमीपेक्षा जास्त वेगात चालवणे सक्तीचे आहे.त्यामुळे जारवांसाठी राखीव असलेल्या पुढचे ४० किमीच्या पट्यात गाडी थांबवत नाहीत. अर्थात गाडीचे  डायवर आपली उत्सुकता ताणण्याचे आणि काहिसे घाबरवण्याचे व्यावसायिक कसब दाखवतात. एकमार्गी रस्त्यावर ओवरटेकिंग करण्यास मनाई असल्याने एका वेगात एका रांगेत अत्यंत घनदाट अरण्यातून चाललेल्या गाड्या छान वाटतात. 

याच जंगलात एक त्सुनामीमुळे नुकसान झालेला भाग आहे, मात्र ह्या लोकांपैकी त्सुनामीमधे कोणीही मृत्युमुखी पडलेले नाहीत.  ह्यांना आधीच या संकटाची जाणिव झालेली बहुतेक . घर सोडून संध्याकाळीच सगळे डोंगरावर चढून बसले होते.

(त्यांना जाणीव असो नसो) याच देशाचे नागरीक आहेत आणि  ही गोष्ट आपल्याला त्यांच्याशी जोडते आहे ही जाणीव फार वेगळी असते. वंश, धर्म, नीती-अनीती या सगळ्याच्या पलिकडे पोहोचलेल्या (किंवा ह्यासगळ्याच्या अलिकडे असलेल्या) आणि देश, नागरीकत्त्व वगैरे न मानणार्‍या ह्या निसर्गपुत्रांशी आपली (बळंच) नाळ जोडायला नागरीकत्त्वच वापरावं लागावं हा केवढा विरोधाभास!
  ह्या नव्या (काहिशा वदग्रस्त) ट्रंक रोडने (नॅशनल हायवे) ह्या जारवांचा बाहेरच्या जगाशी संपर्क वाढला आहेच. गेल्या ७-८ वर्षांत त्यातील काहिंनी आपले शब्द शिकायला सुरवात केली आहे. सगळं जग सारखंच एका वासाचं, एका रंगांचं बनवु पहाणार्‍या तथाकथित 'आधुनिक' माणसांचा परिणाम पशुपक्षांवर दिसु लागला आहे, तर मग ह्या माणसाच्याच जमातीवर परिणाम न दिसेल तरच नवल. आता हे किती योग्य, अपरिहार्य आणि किती क्लेशकारक हे ज्याचे त्याने ठरवावे.

लवणस्तंभांच्या गुंफा :-

बारतांग आयलंड हे मध्य अंदमान मधील बेटावरील जिवंत पत्थराच्या गुंफा(living stones) आहेत. अश्या गुंफा बघायला इंडोनिशिया, जपान वगैरे ठिकाणी जाणे जमत नसेल तर अश्या गुंफा भारतात आहेत. अजूनही तिथे दर क्षणाला विश्व नवनिर्माण करत आहे. एक थंड, मनमोहक, लांब गुंफा हे त्याचे वैशिष्ट्य तर आहेच पण त्याहीपेक्षा रोचक वाटते ते सृष्टीचं आपल्यापुढे घडताना पाहणं. ह्या गुंफा कशा बनल्या वगैरे गोष्टीत रस असणार्‍यांनी पुढील फलक वाचुन काढावेत

जंगल प्रवास संपवून एका जेट्टीवर बस थांबते. तिथपासून पुन्हा मोठ्या प्रवासी भव्य दिव्य बोटीतून दुसऱ्या किनाऱ्यावर जायचे, तिथे कागदपत्रांची खातरजमा झाल्यावर तिथून लहान स्पीड बोटीने चुनखडीच्या गुहांपर्यंत जाता येते. पाण्यात मगरी-बिगरी असल्याने प्रवास थोडा काळजीपुर्वक करावा लागतो. स्पीड बोटीतून बॅकवॉटर्समधून तुम्ही अर्धातास जाता आणि मग अचानक एका तिवराच्या जाळीत बोट घुसते. चारी बाजूला तिवराची जाळी आणि बोगद्यात आपली बोट हा अनुभव रोचक वाटतो.

स्पीडबोटीतून उतरताना

गुहेकडे जाताना

गुहे जवळचा थोडासा प्रवास खारफुटीच्या गर्दीतून आहे. निरव शांतता, किर्र झाडीतून एका छोट्याश्या लाकडी पुलावर उतरता येते. याला बारतांगचा ‘लकडी पूल’ म्हणायला हरकत नसावी. तिथून साधारण एक ते सव्वा किलोमीटर चालत गेल्यावर चुनखडीच्या गुहा दिसतात. निसर्ग चमत्काराने तयार झालेल्या  लवणगुंफा(salt caves),क्षार युक्त पाणी खालील गुंफेच्या पोकळीत सतत झिरपत रहाते. झिरपणाऱ्या पाण्याची हळूहळू वाफ होते. क्षार  घट्ट होत जातात. कालांतराने ते मोठे होतात त्यांना विविध रंगाचे, विविध कृत्रिम आकार येतात. रंगीबेरंगी स्फटीक खूप छान दिसतात. ती निसर्गाची लेणी वाटतात. पाहताना मोठी गंमत वाटते.बारटांगा बेटाची भेट ही एक आगळीवेगळी भेट असते.

या गुहा म्हणजे खरोखरी एक नैसर्गिक अविष्कारच म्हणावा लागेल. मानवी हस्तक्षेप किती वाईट असतो याची देखील जाणीव होते.  ह्या गुंफांमधील वाटाड्या देखील मनापासून माहिती देतात. इतर पर्यटनस्थळी गाईड नावाचे प्राणी जो बॉलीवूडचा इतिहास सांगतात त्यापेक्षा याचे माहितीपर वर्णन निश्चितच सुखावह असते. त्यात वाटाडे गुहेत शेवटी काही क्षण सगळ्यांना विजेर्‍या आणि आवाज बंद करायला सांगितात. काही मिनीट डोळ्यात बोट घातले तरी दिसणार नाहि असा अंधार होतो. या गुहेत जाणाऱ्या पर्यटकांच्या स्पर्शाने काही ठिकाणची चमकण्याची प्रक्रिया पूर्ण थांबली आहे. त्यामुळे स्थानिक प्रशासनाने अजून थोडे लक्ष घालून मर्यादित पर्यटक सोडण्याविषयी काही नियम करावेत असे वाटते. 

 परतीचा प्रवास

या गुहांच्या आसपास थोडी चारपाच घरे आहेत, त्यामुळे थोडीफार शेती दिसते. आदिम, जंगली वस्ती जवळ असल्याने थोडे धोकादायक हि असते.  रात्र होण्याचे आधी येथून परतावे लागते.  
 

 मड वल्कॅनो:-

एका एकरभराच्या जागेत,काहीतरी रासायनिक प्रक्रियेनी जमिनीतून सतत चिखल वाहत असतो. हा अनोखा प्रकार पाहुन मजा येते. इथे ह्या वल्कॅनोज चा वैज्ञानिक अभ्यासही सुरु आहे.हा मड व्हल्कॅनो अशिया खंडातील एकमेव आहे. भुगर्भात असलेल्या हायड्रोकार्बन घटकांची संथगतीने रासायनिक प्रक्रीया होत असल्यामुळे त्यातून निर्माण होणार्या नैसर्गिक वायुमुळे जमीनीखाली तयार झालेला चिखल वर ढकलला जातो. त्याचा परिणाम म्हणून आपल्याला चिखलाचा जणु ज्वालामुखी आहे असे वाटते. 

 पॅरॉट आयलंड :-

नावाप्रमाणेच दर दिवशी शेकड्याच्या संख्येने संध्याकाळी इथे पोपटांचे थवेच्या थवे येत असतात. विशेष म्हणजे हे पोपट फक्त रात्रीच इथे मुक्कामाला असतात.दुसर्या दिवशी सकाळी हे निघून जातात. त्यांच्या या वर्तणूकीचे कोडे अद्याप उलगडले नाही. त्याच्यावर संशोधन सुरु आहे. मावळणारा सुर्य आणि पंख फडकवत बेटावर उतरणारे पोपट आणि इतर पक्ष्यांचे थवे हा एक अनुभव असतो. एखाद्या पक्षी निरीक्षकासाठी तर सुखद अनुभव ठरतो. अर्थात अंदमानच्या ट्रिपमध्ये या बेटाचा समावेश आवर्जून केलेला नसतो. मात्र पक्षी आणि निसर्गाची आवड असेल तर इथे जरुर भेट द्या. इथे जाण्यासाठी आपल्याला बारतांग बेटावरुन फेरीने जावे लागते. 

‍हॅवलॉक बेट

अंदमान बेट समूहातील सर्वांत मोठे बेट म्हणजे हॅवलॉक. पोर्ट ब्लेअर पासून जलमार्ग ५० किमी अंतरावर असलेल्या या बेटावर राधानगरी, काला पत्थर आणि एलिफंट बीच हे सुंदर किनारे आहेत. राधानगर हा आशियातील सुंदर किनाऱ्यांपैकी एक आहे. तिथे एक दिवसाची सहल सुद्धा करता येते. पण तिथे मुक्काम करणे हा जास्त चांगला पर्याय. हे बेट फारच सुंदर आहे.पोर्ट ब्लेअरपासून. इथे जाण्यासाठी दोन-अडीच तासांचा समुद्रप्रवास करावा लागतो.हा क्रुझचा प्रवास देखील मनोरंजक असतो. ब्रेड, जॅम, सँडवीच, बिंगो, फ्रुट जुस असे पॅक लंच सोबत असते. क्रुझवरच्या मिनी रेस्टॉरंटमध्ये ज्युस, बर्गर, सँडवीच्,पफ असे पदार्थ उपलब्ध असतात, मात्र त्यांना चहा, कॉफी ठेवायची परवानगी नाही. प्रत्येकाला एक प्लॅस्टीकची पिशवी दिली जाते, ज्यांना बोट लागून उलटी होते, त्यांच्यासाठी. आपल्या सिट्खाली सेफ्टी जॅकेट असते. तर लहान मुलांसाठी असलेल सेफ्टी जॅकेट पुढे असलेल्या पेटीमध्ये असते. आणीबाणीच्या प्रसंगी काय करायचे याची माहिती दिली जाते. 

  या हॅवलॉक बेटाचे वैशिष्ट्य, की इथे प्लॅस्टिक बंदी आहे. बाटली हॉटेलात एकदाच देतात तीच नेहमी भरून देण्याची सोय आहे. बाकी डायविंग करायचे नसणार्‍यांसाठी स्नॉर्कलिंगची सोय आहे. याशिवाय देखील केवळ आराम करण्यासाठीही हे उत्तम स्थळ आहे. पूर्वकिनारा असल्याने उगवता चंद्र, रात्री एक वेगळेच विश्व निर्माण करतो. 

 पोर्ट ब्लेअर ते हॅवलॉक आणि त्याउलट अशा फेरी आहेत पण सुटण्याच्या वेळा निश्चित नसतात, पण दिवसातून किमान एकदा फेरी सुटते.सहलीच्या किमान एक दिवस आधी तिकीट बुक करणे चांगले. तिकीट कार्यालय ९ ते ११ पर्यंत खुले असते. तुम्ही अधिक आरामदायी क्रुझ फेरी देखील घेउ शकता (650 रुपये, दोन तास).

 हॅवलॉक आणि नील दरम्यान दर आठवड्याला अनेक सरकारी फेरी चालतात (१९५ रुपये)... लाँग आयलंडला जाण्याचा हा सर्वात सोयीचा मार्ग आहे (१९५ रुपये), शिवाय, रंगात येथे थांबते, तेथून तुम्ही उत्तर अंदमानला बसने पुढे जाऊ शकता.

बेटावर फिरणे

   स्थानिक बस (७ रुपये) मरीना आणि हॅवलॉक गावांदरम्यान दर तासाला एकदा फेरी घालते, परंतु येथे आपली खाजगी वाहन बुक  करणे उपयुक्त आहे. तुम्ही मोपेड किंवा मोटारसायकल भाड्याने घेऊ शकता (प्रतिदिन 250 रुपये पासून)आणि सायकली (40 ते 50 रुपये प्रतिदिन) भाड्याने घेउ शकता.

    बोटीवर प्रवेश घेण्याआधी विमानतळावर जे सोपस्कार करावे लागतात , तसेच सर्व सोपस्कार, जसे की सामानाची व स्वतःची तपासणी, तिकीट, आयकार्ड  इत्यादी कागदपत्रे दाखविणे, हे सर्व झाल्यावरच बोटीत प्रवेश मिळतो. प्रवास दोन-अडीच तासांचा आहे. अंदमानच्या समुद्रातून प्रवास सुखकर वाटतो. प्रत्येक वेळी हॉटेलमधून सामान काढणे ते टेम्पोत भरणे, तिथून बंदरावर आणून बोटीवर चढविणे व बोटीवरून उतरतांना, नव्या हॉटेलवर पोहोचेपर्यंत पुन्हा उलटा प्रकार  ही सगळी यातायात खूपच त्रासदायक होते. शिवाय रणरणत्या उन्हात बोटीच्या प्रवेशासाठी रांगेत उभे राहणे त्रासदायक! बोटीला सगळीकडे खिडक्या असल्याने भरपुर फोटोग्राफी करता येते. बाहेरही सुंदर देखावे दिसतो. गुगल मॅप बोटीचे ठिकाण दाखवत होता. आता बहुतेक ठिकाणी ५ जी सेवा मिळते. तरीही एक सूचना- जवळ बऱ्यापैकी रोख रक्कम ठेवावी कारण बऱ्याच ठिकाणी रेंज असली तरी यु पी आय चालले असे नाही.

इथे पोहचल्यावर आजूबाजूला नारळ सुपारीचे झाडे दिसातत यामुळे कोकणात आल्यासारखे वाटू लागते. स्वराज दीप म्हणजेच हॅवलॉकला स्कुबा डायव्हिंग करता येते, पण जॉली बॉय बेटावरच्या ग्लासबोट राईडची सर त्याला येत नाही. ज्यांना फक्त अडव्हेंचर म्हणून जायचे ते खुशाल जाऊ शकतात पण तेवढेच सौंदर्य स्कुबा करताना दिसेल याची शाश्वती नाही.

अंदमानातील स्कुबा डायव्हिंगसाठी हॅवलॉक हे मुख्य बेट आहे. त्यासाठी जे ऑपरेटर अश्या अ‍ॅक्टीव्हीटी आयोजित करतात, त्यांच्याबरोबर थोडी घासाघीस करुन आपल्याला आवडेल ते आणि सोयीचे पॅकेज निवडावे. इथे आपण स्नॉर्कलिंगची मजा घेउ शकतो. स्नॉर्कलिंग जाण्याचा सर्वोत्तम मार्ग म्हणजे हॉटेलमधून डुंगी (लाकडी मोटर बोट) ऑर्डर करणे . सहलीची खर्च सहभागींची संख्या, अंतर इत्यादीनुसार 1000 ते 2000 रुपये आहे. - ग्रुपमध्ये बरेच लोक असल्यास, तुमच्याकडून फक्त 250 रुपये आकारले जाऊ शकतात. स्नॉर्कलिंग उपकरणे हॅवलॉकमध्ये - हॉटेल्स, रेस्टॉरंट्समध्ये - सहज मिळू शकतात परंतु ते सामान्यतः कमी दर्जाचे असतात.

    मासेमारी हा येथील आणखी एक लोकप्रिय उपक्रम आहे.याची व्यवस्था देखील हॉटेलद्वारे होउ शकते. शहरात अनेक स्पोर्ट फिशिंग ऑपरेटर आहेत. याशिवाय काही हॉटेल मार्फत  हायकिंग आणि पक्षी निरीक्षणासाठी जंगल फिरण्याच्या टुरचे आयोजन केले जाते. मात्र हा परिसर पावसाळी असल्यामु़ळे एकंदरीत हवामानाचा अंदाज घेउनच अश्या सफारीत भाग घेणे चांगले. 

   एप्रिल 2010 मध्ये हॅवलॉक बेटावर एका अमेरिकन पर्यटकाचा स्नॉर्कलिंग करत असताना दुःखद मृत्यू झाला, त्याच्यावर  खाऱ्या पाण्यातील मगरीने हल्ला केला होता, त्यामुळे संपूर्ण अंदमानच्या पर्यटन क्षेत्राला धक्का बसला. अंदमान बेटांच्या अनेक भागात मगरी दैनंदिन जीवनाचा भाग बनल्या आहेत, परंतु ही घटना घडलेल्या राधानगरजवळील नीला बेमध्ये याआधी मगरी दिसल्या नाहीत. शिवाय, हा हल्ला खुल्या समुद्रात प्रवाळ खडकांवर झाला, जी अत्यंत दुर्मिळ घटना मानली जातो. मगर तिथे कशी आली याबाबत अनेक तर्कवितर्क लावले जात आहेत. बहुधा मगरी मालकीच्या प्रदेशाच्या हद्दीवरुन लढाई करतात, त्यात पराभूत झाल्यानंतर ती मगर बेटाच्या पश्चिमेकडील खारफुटीमधील तीच्या वस्तीतून बाहेर पडली आणि इथे आली. त्यामुळे मगरीला पकडण्यात आले (ती आता पोर्ट ब्लेअर प्राणीसंग्रहालयात आहे)... तेव्हापासून, मगर येथे दिसले नाहीत, परंतु तरीही या ठिकाणी मोठ्या प्रमाणात सावधगिरी बाळगली जाते. प्रशासनाच्या म्हणण्यानुसार, ही एक वेगळी घटना होती आणि लोकांना येथे पोहण्यास घाबरू नये. तथापि, आपण सावधगिरी ठेवणे महत्वाचे आहे. सरकारी इशाऱ्यांकडे लक्ष द्या, बेटाच्या पश्चिमेकडील भागात एकटे पोहू नका आणि संध्याकाळी आणि रात्री पाण्यापासून दूर राहा. ही चेतावणी कॉर्बिना खाडी, वंडूर बीच, बाराटांग आणि संपूर्ण लहान अंदमान सारख्या ठिकाणी लागू होते.

काय पहावे आणि करावे

 हॅवलॉक बेटावर बहुतेक  हॉटेल्स बीच हाऊस आहेत. ते सर्व "इको-हाउस" असल्याचा दावा करतात. ("इको" चा अर्थ खरेतर "स्वस्त बांधकाम साहित्य" वापरुन उभारलेली हॉटेल असा होतो)  परंतु त्यासाठी आकारल्या जाणार्या दराचा विचार केला तर हे उत्तम सौदा ठरतो, विशेषतः आपण पर्यटनाच्या मुख्य हंगामात गेलो नसू तर हि हॉटेल स्वस्तात पडतात. सर्व मुख्य हॉटेलमध्ये पाश्चिमात्य आणि भारतीय पदार्थ उपलब्ध आहेत. तुम्हाला काही पारंपरिक भारतीय हवे असल्यास शहरातील खाद्यपदार्थांच्या स्टॉलवर जा. तसेच येथे वाईन शॉप आहे. मुख्य गावात दोन एटीएम आहेत. येथे तुम्ही अत्यंत स्लो इंटरनेट देखील वापरू शकता. (80 प्रति तास).

काला पत्थर बीच - हॅवलॉक

काला पत्थर बीच :- 

   काला पत्थर सारखा बीच भारतात शोधून सापडणार नाही. प्रत्येक पर्यटकाला इकडे किती फोटो काढू आणि किती नको असे होतेच. तीन शेड्स मधला समुद्र नजर टाकावी तितका लांब. त्सुनामीमध्ये वाहून आलेली काही प्रचंड खोड असलेली झाडे मराठी चित्रपट सैराटमधील त्या झाडाची आठवण करून देतात.

राधानगर बीच - हॅवलॉक

इथे खेकड्यांनी बनवलेली रांगोळी किनाराभर पसरलेली असते

अंदमानी मासा!

  राधानागर बीच :-

    "सी ग्रीन" किंवा "ब्ल्यु ग्रीन" च्या कुठल्याही रंगछटेत न समावणारी निसर्गाची कलाकारी या बीचवर बघायला मिळते.जगातला ७ क्रमांकाचा स्वच्छ बीच अशी ह्याची ख्याती आहे आणि खरोखरच "टरकॉईज ब्लु " रंगाचे नितळ पाणी बघून  वेड लागायची पाळी येते. बर्‍याच दुरपर्यंत हा किनारा उथळ आहे. जवळजवळ अडीच-तिनशे मीटर आतपर्यंत माणसाच्या खांद्याच्या वर पाणी येत नाही. आशियातील टॉपच्या १० बीचेस मधे ह्याचा नंबर लागतो.हा समुद्रकिनारा अशियातील दुसर्या क्रमांकाचा तर जगातील सातव्या क्रमांकाचा सुंदर बीच मानला जातो. इथला सुर्यास्त प्रसिद्ध आहे.कपडे बदलायला आणि अंघोळीला खोल्या आणि कपडे ठेवायला लॉकर अशी छान सोय आहे. समुद्रात एक मोठी पिवळ्या रंगाची सीमारेषा आखली आहे, त्याच्या पलीकडे पोहत जायला मनाई आहे. किनार्यावर खाद्यपदार्थाचा एकही स्टॉल नाही, जे काही आहेत ते पार्किंगपाशी. 

    आपल्याकडे कोकणात इतके सुंदर समुद्रकिनारे आहेत, तिथे माफक दरात नाही का अशा सोयी करता येणार? असा विचार मनात येतो.या बीचवर पर्यटकांची इकडे झुंबड उडालेली असते. या बीचचे खरे सौंदर्य पाच ते साडेपाच दरम्यान सुरू होते. कारण सुर्यास्ताला सुरवात होते. अतिशय सुरेख सनसेट डोळ्यात आणि कॅमेरात साठवून परतताना एक दिवसाने येथील मुक्काम वाढवण्याचा आगंतुक विचार येतोच.

राधानगर बीचवर, पैसे देऊन का होईना पण, कपडे बदलण्याची आणि प्रसाधनाची चांगली सोय आहे. हॅवलॉक बेटावरले  एकंदरीत वास्तव्य आनंददायक आहे. हॉटेलच्या परंपरागत कल्पनेलाच छेद देणारी सगळी व्यवस्था आहे. सर्व अत्याधुनिक सोयीसवलतींसह सुसज्ज पण झावळ्यांच्या झोपड्या वाटाव्यात अशा खोल्या.

वेताच्या काड्यांना वाकवत वाकवत तयार केलेली सोफे, खुर्च्या, खांब, छत्र्या इत्यादींमुळे  प्रसन्नतेचे वातावरण निर्माण  होते. अंदमानातील वृक्षराजींत वेळूची बेटे आणि वेताच्या झुडुपांचा समावेश आहे. जागोजाग फळलेल्या नारळी झाडांमुळे सर्वत्र, इथे तिथे सुके नारळ आणि शहाळी पडलेली दिसतात.

   राधानगरी समुद्रकिनार्‍यावरील अजूनही सुस्थितीत असलेल्या जपानी बंकर्स पैकी 

 

या किनाऱ्यावर काही जुने जपानी बंकर्स अजूनही सुस्थितीत आढळून आले. हे बंकर म्हणजे सैनिकांना सुरक्षितरित्या शत्रूचा मुकाबला करता यावा म्हणून बांधलेली संरक्षक घरे आहेत. जपानी इंजीनियरिंग व स्थापत्यशास्त्राचा हा एक उत्तम नमुना आहे. आजही आपण आत शिरून , तळघरात जाऊन,  रचना व आंतील सोई  याचा अंदाज घेऊन , त्यांच्या बुद्धिमत्तेला सलाम करतो. 

विजयनगर बीच-हॅवलॉक

एलिफंटा बीच :- 

  एलिफंट बीच हे एक स्नॉर्कलिंसाठी  उत्तम ठिकाण आहे. या बीचला एलेफंट बीच हे नाव पडण्याचे कारण म्हणजे एकेकाळी इथे तीन हत्ती होते, त्यांच्या पायाला साखळी बांधून माहुत त्यांना फिरवायचे. पर्यट्कांनाही त्यांच्यावर स्वार होता यायचे, मात्र कालांतराने येथील हत्ती नैसर्गिकरित्या मृत्यु पावले.शेवटचा हत्ती २०१७ साली मेला.आता मात्र येथे हत्ती नाहीत. इथले निसर्गसौंदर्य, स्वच्छ पाणी आणि उपलब्ध असलेले वॉटर स्पोर्ट यामुळे हॅवलॉक बेटावरील हा किनारा पर्यटाकांना अतिशय प्रिय आहे. 

 

 

  

जेटीपासून हा बीच ८.६ कि.मी. अंतरावर आहे. इथे जायचे तर बोटीने किंवा हिरव्या दाट वनराईतून ट्रेक करत देखील जाउ शकतो. हॅवलॉक बेटाच्या जेटीपासून सकाळी आठ ते दुपारी बारा वाजेपर्यंत या बोटी सुटतात. इथून एलेफंट बीच ९ कि.मी. अंतरावर आहे आणि लाँचने पोहचण्यास साधारण २० मिनीटे लागतात. लाँचचे भाडे प्रतिव्यक्ती १०५०/- रुपये आहे, मात्र तीन वर्षाखालील मुलांना कोणतेही भाडे नाही. इथे जाण्यासाठी लाँचचे तिकीट काढले तर बहुतेक फेरीवाले त्याच तिकीटात तुम्हाला स्नॉर्केलिंग फ्रि देतात, त्यामुळे तिकीट काढण्यापुर्वीच चौकशी करुन घ्यावी. 

 

 

    हॅवलॉकच्या बरेच तिकीट काउंटर असतात आणि वॉटर स्पोर्ट साठी तिकिटे विकतात होते. प्रत्येक एजंटचा काउंटर ठरलेला दिसत असतो त्याप्रमाणे टेबलाकडे कडे गेलो कि सगळी माहिती दिली जाते. योजना सोयीची आहे. प्रत्येक खेळाचे ६०० रुपये अशी तुम्हाला पाहिजे तेव्हढी कुपन्स घ्यायची. मग बोट तुम्हाला एलिफंटा बीचवर नेणार. तिथे तुम्हाला पाहिजे ते खेळ खेळायचे.जितकी तिकिटे उरतील ती इथे आल्यावर परत करायची आणि ते पैसे परत घ्यायचे. इथे स्टेपल्ड डाएट असल्याप्रमाणे सर्वत्र पुरी आणि वाटाणा उसळ हाच नाश्ता मिळतो. कदाचित सगळा माल बाहेरून मागवावा लागत असेल किंवा दाक्षिणात्य लोक तसेही नाश्त्याला पुरी खातात म्हणून असेल. पण तेच तेच बघून कंटाळा येतो.

ही योजना फक्त पॅरासेलिंग या प्रकाराला लागू नव्हती कारण ते सगळ्यात महाग आहे (प्रत्येकी ३५०० रुपये). शिवाय स्नॉर्केलिंग साठी अधिकचे १००० रुपये दिल्यास १५-२० मिनिटे जास्त फिरून प्रवाळ बघायला मिळतात. १० जणांची फायबर बोट. सुझुकी किंवा यामाहाचे इंजिन सर्वांना लाईफ जॅकेट दिली जाते. एकुणातच लोकांच्या सुरक्षेची काळजी (कायद्याच्या धाकाने असेल किंवा कसेही) घेतली जाते.किनार्यावर घनदाट झाडीत चेंजींग रुम्स आहेत. पाण्यातील कपडे विकत आणि भाड्याने देण्याची सोय आहे. 


 

  स्नॉर्केलिंगचा आनंद नक्कीच घ्यावा. पाणी स्वच्छ आहे.  त्यामुळे समुद्र तळ दिसतो, मास्क लावून जरा ५० मीटर आत गेल्यावर तळाचा नजारा बदलतो. अचानक समुद्रतळ खोल होतो आणि जणू काही एखाद्या पर्वत शिखरावरून खाली बघतोय असे वाटते. सर्वत्र फक्त प्रवाळ दिसते. गाईड आपल्याला रव्याच्या पुड्या हाती देतो आणि थोडा थोडा रवा बाहेर सोडायला सांगितला जातो. त्याबरोबर रंगीबेरंगी माशांच्या झुंडीच्या झुंडी दिसू लागतात आणि रवा खायला धडपडू लागतात. मासे अक्षरश: हाताला लुचत असतात आणि पुडी ओढायचा प्रयत्न करतात. त्यांचे इतके नानाविध रंग होते की आपण हरखून जातो. काय काय बघू असे होते. स्कुबा पेक्षा हा प्रकार  तांत्रिक बाजूनेही सोपा आहे.

पॅरासेलींग हा इथला आणखी एक रोमांचक खेळ! एका बोटीतून पाच जणांना पॅरासेलिंगसाठी नेतात. साधारण तीन ते पाच मिनीटांची हि राईड म्हणजे विलक्षण अनुभव. दहा मिनीटाच्या ट्रेनिंगमध्ये सगळ्या गोष्टी नीट समजावून नेल्या जातात. सेफ्टी बेल्ट कंबर आणि छातीवर पॅक करुन काही क्षणात बोटीतून आकाशात त्या पॅराशुट बरोवर हवेत तरंगत जाउन विलक्षण दृष्य बघायला मिळते. मधूनच लाटांचा स्पर्श अनुभवून पुन्हा हवेत तरंगणे हे थ्रीलच. 

 

ट्रेकींग हा इथे जाण्याचा दुसरा पर्याय असला तरी सहसा स्थानिक व्यक्तीच या मार्गाचा वापर करतात, कारण एकतर विशीष्ट रस्ता असा नाही, शिवाय ट्रेकिंगचा रुटवर मार्किंग नाही. ट्रेक करत जायचे असेल तर हे अंतर ८.५ कि.मी. भरते. हॅवलॉक बेटाच्या जेटीच्या उजव्या बाजुला 'वे टु एलेफंट बीच' अशी पाटी आहे, त्या रस्त्याने आपण जाउ शकतो. दुसरा पर्याय म्हणजे १०/- रुपये तिकीट काढून बसने जाणे किंवा कॅब करुन जाणे. कॅबसाठी साधारण ७००/- घेतले जातात. ट्रेक करायची इच्छा असेलच तर मात्र काळजी घेतली पाहीजे. एकातर रस्ता घनदाट जंगलातून आहे, त्यामुळे बरोबर स्थानिक वाटाड्या पाहीजे, अन्यथा दाट झाडीत चुकण्याची शक्यता आहे. हा स्रता चिखलाने भरलेला आहे, शिवाय झाडीही खुप जास्त आहे आणि मुख्य म्हणजे डास मोठ्या संख्येने आहेत, जे अगदी दिवसाही चावतात, बहुतेकदा या रस्त्याचा वापर बीचवर असलेले दुकानदार त्यांचे साहित्य नेण्यासाठी किंवा ये जा करण्यासाठी करतात. या मार्गाचा वापर करायचा तर मस्कीटो रिपेलंट बरोबर हवे तसेच भक्कम आणि चांगली पकड असणारे बुट आवश्यक आहेत. ट्रेकिंगसाठी गाईड आपल्याला हॅवलॉक जेटीपाशी मिळतात, ते साधारण २००/- फि घेतात.एलेफंट बीचवर हत्तीच्या तोंडाचा नैसर्गिक आकार मिळालेला खडक आहे. मात्र इथे जाण्यासाठी घनदाट जंगलातून ट्रेक करावा लागतो. 
पांढर्या स्वच्छ वाळूच्या या किनार्यावर दाट झाडी आहे. इथे बसण्यासाठी लाकडी बाक आहेत आणि दिवसभराच्या दगदगीनंतर निवांत बसून सुर्यास्ताचा आनंद घेत आराम करता येतो. या किनार्यावरची वाळू स्वच्छ आणि समुद्राची पातळी उथळ असल्यामुळे छोट्या मुलांना देखील आनंद घेता येतो. इथे पाण्याची पातळी फक्त एक मीटर आहे आणि कोणतेही खडक किंवा प्रवाल पाण्यात नाही, त्यामुळे इथे अगदी सुरक्षितपणे पोहण्याचा आनंद आपण घेउ शकतो. इथे जीवरक्षक कायम तैनात असतात आणि पर्यटकांच्या सुरक्षिततेची काळजी घेतात.  मात्र तरीही किनार्यापासून साधारण १० मिटर अंतरापर्यंतच प्रौढ पर्यटकांनी तर किनार्याच्या अगदी जवळ मुलांनी पोहणे अपेक्षित आहे. इथे निरनिराळ्या प्रकारचे वॉटर स्पोर्ट उपलब्ध आहेत. जेट स्कीइंग, कयाकिंग, स्पीड बोट, बनाना आणि सोफा राईड वैगरे. इथे चेजींग रुम, लॉकर आणि बाथरुम उपलब्ध आहेत.

काही महत्वाच्या टीप :-
१) हा बीच सकाळी ८ ते संध्याकाळी ५ वाजेपर्यंत खुला असतो.
२) इथे कोणतेही प्रवेश शुल्क नाही.
३) बीचच्या जवळ खाण्याचे पदार्थ उपलब्ध आहेत.
४) अर्थातच बीच लांब असल्यामुळे खाण्याचे पदार्थ महाग आहेत.
५) जर बीचवरच वॉटर स्पोर्टचे बुकींग केले तर दरात कोणतीही घासाघीस केली जात नाही.
६) बीचच्या डाव्या बाजुला बाथरुम आणि चेजींग रुम आहेत.
७) लॉकर रुम उपलब्ध आहेत आणि दर दिवसासाठी त्याचा दर १०/- आहे.
८) यालाच एलेफंटा बीच असेही म्हणतात.
९) जवळपास फक्त स्नॅक जसे सामोसे, पकोडे, वडा असेच पदार्थ मिळतात. मात्र पुर्ण जेवण पाहिजे असेल तर राधानगर बीच किंवा स्वराज्य बेटावरच जावे लागते
१०) इथे कयाकिंग, स्कुबा डायव्हींग, सर्फींग, फन डायव्हींग, बर्ड वॉचींग अश्या गोष्टी उपलब्ध नाहीत.
११) इथे भेट देण्याचा उत्कृष्ट काळ म्हणजे नोव्हेंबर ते फेब्रुवारी

नील बेट

नील आयलंड म्हणजेच शहीद द्विप, पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी अंदमानच्या तीन बेटांचे नाव बदलण्याची घोषणा २०१८ मध्ये केली. यात नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांना आदरांजली वाहतांना त्यांनी रॉस आयलँड, हेव्हलोक आयलँड आणि नील आयलॅडचे नामकरण केले होते. यात नील बेटांचे आता शहीद बेट म्हणून ओळखले जाते. तर रॉस बेटाला नेताजी सुभाष चंद्र बोस बेट आणि हव्हेलॉक बेटाचे नाव स्वराज द्विप असे नाव देण्यात आले. पोर्ट ब्लेअरमधील फिनिक्स बे पिअर येथून नीलकडे जाणारी फेरी दररोज सकाळी निघते (१९५ रुपये, दोन तास)
       इथल्या प्रसिद्ध सणांपैकी एक म्हणजे सुभाष मेळा असून हा डिसेंबर आणि जानेवारी महिन्यात आयोजित केला जातो. हा उत्सव नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांच्या जयंती निमित्त आयोजित केला जातो. येथे विविध सांस्कृतिक कार्यक्रम, पारंपारिक वेष परिधान करून स्थानिक लोक पारंपारिक अन्न शिजवतात आणि पर्यटकां सोबत हा साजरा केला जातो.  या बेटावर लोकसंख्या कमी आहे, जेमतेम ३०००, रस्तेही खराब आहेत, मात्र रिसॉर्ट उत्तम आणि सर्व सोयींनी युक्त आहेत. इथे चहा मात्र उत्तम मिळतो, कारण दुध पिशवीतून येत नाही. थेट गायीचे दुध उपलब्ध असल्यामुळे दही, ताक, पनीर असे पदार्थ उत्तम मिळतात. छोट्या टपरीवर कोल्ड्रींगच्या किंवा सोड्याच्या बाटल्या न मिळता, टीन मिळतात. इथे एकच पेट्रोल पंप आहे, पेट्रोल किंवा डिझेल पोर्ट ब्लेअरमधून येते. एकच शा़ळा,दवाखाना आणि पोलिस चौकी आहे. दिवसभराचा पालापाचोळा ,हॉटेलचे राहीलेले जेवण आणि इतर कचरा हे लोक एका मोठ्या खड्यात टाकतात आणि सकाळी जाळतात आणि त्याचे खत बनवतात. 
       कमी पर्यटन असलेल्या हंगामात, बीचवर बंगले भाड्याने घेउन रहाणे खूप फायदेशीर आहेत. सर्वात लोकप्रिय ठिकाणावर म्हणजे नँगो बीच रिसॉर्ट आहे: (03192-282583; बंगले रु. 50-350, कॉटेज रु. 600-1000) आणि पर्ल पार्क रिसॉर्ट (03192-282510; बंगले 100-250 रुपये, कॉटेज आणि खोल्या रुपये 400-1600), दोन्ही बीच क्रमांक एकवर आहे.
ए-डी बीच रिसॉर्ट (214722; बंगला रु 300-700)- बीच क्रमांक 4 वर असलेला आणखी एक उत्तम पर्याय.

  काचेचा तळ असलेल्या बोटीतून कोरल्स व समुद्रतळ पाहण्यासाठीची सफर.

      नील बेटावर पाच समुद्रकिनारे आहेत  ज्यापैकी प्रत्येकाचे स्वतःचे असे वैशिष्ट्य आहे. नील बेटांच्या लोकप्रिय समुद्रकिनाऱ्यांची नावे लक्ष्मणपूर, भरतपूर, सीतापूर बीच आहेत ती रामायणातील पौराणिक पात्रांनी प्रेरित आहेत. सर्व समुद्रकिनाऱ्यांवर उत्तम रिसॉर्ट्स येथे आहेत. स्नोर्कलिंग, जेट स्कीइंग आणि स्कूबा डायव्हिंग इत्यादी स्पोर्ट अशा किनाऱ्यांवर आपण करू शकता.
    बीच क्रमांक एक हा सर्वात सुंदर आणि भेट देण्यासारखा आहे. गावाच्या पश्चिमेला ४० मिनिटे चालत गेल्यावर इथे पोहचतो. दुचाकी भाड्याने (दररोज ५० रुपये पासून)- बेटावर जाण्याचा हा एक चांगला मार्ग आहे . इथले रस्ते सपाट आहेत आणि अंतर कमी आहेत. ऑटो रिक्षा तुम्हाला ५० रुपयांमध्ये  बीच क्रमांक 1 वर घेऊन जाते. भरतीच्या वेळी दूरवर असलेल्या कोरल रीफजवळील बेटावर स्नॉर्कलिंग करता येते.इथे असलेले पर्ल पार्क रिसॉर्ट हे सूर्यास्त पाहण्यासाठी एक उत्तम ठिकाण आहे. संध्याकाळपासून येथे मोठ्या संख्येने पर्यटक आणि स्थानिक जमतात.  सीतापुर समुद्रकिनारा.येथे काही जलक्रीडा प्रकार उपलब्ध आहेत. मात्र त्यासाठी भरपूर पैसे मोजावे लागतात, जसे की बंगी जंपिंग साठी सुमारे साडेचार हजार रुपये, स्नोरकेलींग व कोरल दर्शनासाठी चार हजार रुपये, काचेचा तळ असणार-या  बोटीतून प्रवासासाठी आठशे रुपये . शंभर दीडशे फूट आत नेऊन, समुद्रतळाचे छोटे दगड व  चिटुकले मासे दाखवतात. समुद्रतळाशी बसलेले मोठी मोठी कासवे व कोरल भोवती फिरणारे रंगीबेरंगी माशांचे विविध, प्रचंड थवे पाहून अचंबित व्हायला होते. 

   सितापूर समुद्रकिनारा ,अंदमान, येथील नैसर्गिकरित्या तयार झालेली ही दगडाची भव्य कमान.

      बीच क्रमांक 2 बेटाच्या उत्तरेकडील भागात आहे. हा आहे लक्ष्मणपुर बीच. लांबून हा चिखलासारखा दिसला तरी प्रत्यक्षात काळया दगडानी बनलेला आहे.  नॅचरल बीचवर एक नैसर्गिक,  भव्य दगडी कमान आहे. आपल्याला कोलकाताचा हावडा ब्रिज माहिती असेलच पण नील बेटावरही हावडा ब्रिज आहे. मोठ्या दगडांनी बनलेला हा नैसर्गिक पूल नील बेटातील आकर्षणांपैकी एक ठिकाण आहे. नील बेटावर स्थायिक झालेल्या बंगाली लोकांनी प्रथम त्याचे नाव रवींद्रनाथ सेतू ठेवले आणि त्यानंतर हावडा ब्रिज असे नाव पडले. पाऊस, वारा, व समुद्राच्या पाण्याच्या माऱ्याने, डोंगराचा एक कडा पोखरून  ही कमान तयार झाली आहे. जाण्याचा रस्ता अतिशय कठीण, दगड धोंड्यातून, चिखलातून होता. चालतच जावे लागले  
       समुद्रकिनारा क्रमांक 3 वालुकामय किनारा असून तो निर्जन आहे. ब्लू सी रेस्टॉरंटमधून इथे जाणे  सोयीस्कर आहे. बेटाच्या पूर्वेकडील भागाकडे जाणाऱ्या रस्त्याने तुम्ही येथे पोहोचू शकता. हे अंतर गावापासून ५ किमी आहे.  कमी भरतीच्या वेळी, तुम्ही चुनखडीच्या छोट्या गुहांना भेट देऊ शकता.

  सीतापुर येथे ज्या शेतकऱ्याने जेवण दिले , त्याने पिकविलेला हा मळा. कोकणची आठवण करून देतो.

   खाद्य प्रेमींसाठी नील बेट किंवा शहीद द्विप हे अतिशय उत्तम ठिकाण आहे. यांना अंदमानची भाजीची वाटी म्हणतात. जसा हावेलाॅक आयलँड सीफूडसाठी लोकप्रिय आहे. तसेच नील आयलँड वर शाकाहारी पदार्थांसाठी प्रसिध्द आहे. सर्व ताज्या भाज्या खरेदी करण्यासाठी नील केंद्राचा स्थानिक बाजार हे उत्तम स्थान आहे.भारतीय शाकाहारी पदार्था व्यतिरिक्त आपल्याला चिनी, इस्त्रायली, कॉन्टिनेंटल, नेपाळी आणि इटालियन खाद्यपदार्थांचा पर्याय उयलब्ध आहे.विशेष म्हणजे इथे शहाळी किलोमध्ये विकतात, एका किलोत साधारण एक ते दिड नारळ येतो, त्यात भरपुर पाणी असते , इतके संपता संपत नाही.इथे असलेल्या शेतात पपया, शेवग्याच्या शेंगा, बेल, पेरु, वांगी,आंबे, जाम्,लिंबु यांची लागवड केली आहे. हि फळे अगदी हातांनी काढता येतील इतक्या खाली लगडलेली असतात. हॉटेल व्यवसायानिमित्ताने कांदे,मटार, बीन्स, गाजर आणि इतर भाज्या आता पोर्ट ब्लेअरवरुन येतात. मात्र इतर बेटापेक्षा इथे महागाई खुप आहे. जेवंण आणि खरेदीच्या वस्तु तर महागच आहेत, पण राईडच्याही किंमती जास्त आहेत. 

संदर्भ :-

१) www.tourism.andaman.nic.in

२) https://nvgole.blogspot.com

३) https://bravoplanner.ru/mr/blog/gde-nahodyatsya-andamanskie-ostrova-chto-predstavlyayut-soboi/

४) http://www.andaman.climatemps.com

५) https://www.marathisrushti.com

६) https://inmarathi.com

७) https://www.tv9marathi.com

८) https://vishwakosh.marathi.gov.in/26197/

९) https://www.esakal.com

१०) https://www.bbc.com/marathi/india

११) https://www.loksatta.com

१२) https://bolbhidu.com/andaman-nicobar-kanhoji-angre-maratha/

१३) https://marathi.webdunia.com

१४) https://zeenews.india.com/marathi/photos

१५) http://terramaterstudios.com

१६) http://www.dailykesari.com

१७) http://dwraut.com/andaman/

१८) https://www.maayboli.com/node/48311

१९) https://www.misalpav.com/node/33551

२०) http://www.misalpav.com/node/20137

२१) लोकप्रभा, साप्ताहिक सकाळ, भटकंती या मासिकातील लिखाण