श्रीलंका

 लेखन:- डॉ सुहास म्हात्रे 

श्रीलंकेचा त्रोटक इतिहास

श्रीलंकेत सापडलेल्या आदिमानवाच्या अवशेषांचे वय १२५,००० (काहींच्या मते ५००,०००) वर्षे मागे जाते, तर आधुनिक मानवांच्या अवशेषांचे (बालांगोदा मानव, Balangoda Man) वय ३७,००० वर्षे मागे जाते. हा मानव शेती करत असे आणि तो शिकारीसाठी कुत्र्यांचा वापर करत असे पुरावे आहेत. जेम्स एमर्सन टेनेटच्या एका सिद्धान्ताप्रमाणे श्रीलंकेच्या तार्शिश (आताचे गाले) नावाच्या बंदरातून प्राचीन इझ्रेलचा राजा सॉलोमन हस्तिदंत, मोर, मोरपिसे आणि इतर किंमती वस्तू आयात करत असे.

श्रीलंका आणि भारत शेजारी असल्याचे त्यांचे संबंध प्राचीन काळापासून आहेत. साहजिकच त्यांचे उल्लेख दोन्ही देशांतील अनेक कथा, कविता, पुराणे व दंतकथांत आहेत. पाली भाषेत लिहिलेल्या महावंश या ग्रंथाप्रमाणे श्रीलंकेचे मूलवासी यक्ष व नाग या नावांनी ओळखले जात होते. भारतातील आताच्या बंगालमधील रार प्रदेशातून विजय (सिंह) नावाचा एक राजपुत्र इ स पूर्व ५४३ मध्ये तेथे आठ जहाजांतून ७०० जणांना घेऊन पोहोचला आणि तेथे आपले राज्य (इ स पूर्व ५४३ ते ५०५) स्थापन करून त्याने श्रीलंकेत सिंहला राजांची परंपरा सुरू केली. तेथील तांब्याच्या रंगाची नारळाची झाडे पाहून त्याने या बेटाला (आणि आपल्या राज्याला) थांबापन्नी (Thambapanni, ताम्रपर्णी) असे नाव दिले. साधारणपणे १८९ श्रीलंकन राजांची ही वंशपरंपरा इ स १८१५ मध्ये तेथे ब्रिटिश अंमल सुरू झाल्यावर खंडीत झाली. इ स पूर्व सहाव्या शतकात सुरू झालेला सिंहला राजवंशाची राज्यरेखा, मधून मधून तमीळ एलाराने (राजवंश) व चोल वंशाच्या राजांनी खंडीत केली. सम्राट अशोकाचा मुलगा अरहन्त महिंदा (महिंद्र) याने श्रीलंकेत बौद्ध धर्म आणला. त्यामुळे, प्रथम हिंदू असणारी ही राज्ये इ स पूर्व तिसर्‍या शतकापासून बौद्ध प्रभावाखाली आली. या राजवंशांची माहिती दीपवंश, महावंश, कुलवंश, लंकावतारासुत्र आणि राजवालिया अश्या अनेक ग्रंथांत लिखित स्वरूपात आहे.

विजयसिंह आणि त्याच्या पूर्वीपासून भारतात हे बेट लंका या नावाने ओळखले जात होते. प्राचीन ग्रीक नकाश्यांत त्याचा उल्लेख ताप्रोबना (Ταπροβανᾶ, Taprobanā) असा आढळतो. अरब प्रवासी त्याचा उल्लेख सरंदीब (इंग्लिश serendipity या शब्दाचा उगम या शब्दामध्ये आहे) असा करत. इ स १५०५ मध्ये पोर्तुगीजांचे भारतीय उपखंडात आगमन झाल्यावर त्यांनी या बेटाला सायलाव (Ceilão) असे नाव दिले. याच नावाच्या आधारावर इंग्रजांनी या बेटाला सिलोन (Ceylon) असे म्हणायला सुरुवात केली. १९४८ साली स्वतंत्र झाल्यावरही सिलोन हेच नाव चालू राहिले. नंतर १९७२ साली ते "Free, Sovereign and Independent Republic of Sri Lanka" असे व नंतर १९७८ साली "Democratic Socialist Republic of Sri Lanka" असे बदलले गेले. तिथपासून हा देश श्रीलंका या संक्षिप्त नावाने ओळखला जातो.

६५,६१० चौरस किमी क्षेत्रफळाच्या या बेटरुपी देशात आठ युनेस्को मान्यताप्राप्त जागतिक वारसा स्थळे (UNESCO World Heritage Sites); वनस्पती आणि प्राण्यांनी समृद्ध असलेली १५ राष्ट्रीय उद्याने; ५००,००० एकरांवर पसरलेल्या गर्द हिरव्या चहाच्या बागा; २५० एकराच्या वनस्पतिशास्त्राला वाहिलेल्या बागा (botanical gardens); ३५० धबधबे आणि २५,००० तलाव आहेत. हे बेट विषववृत्तीय प्रदेशात वसलेले आहे. अर्थातच तेथे वर्षभर पर्जन्यवृष्टी होते. त्यामुळे ऐतिहासिक महत्त्वाबरोबरच हा देश त्याच्या निसर्गसौंदर्यासाठी प्रसिद्ध आहे. बेट असलेल्या या देशाला असलेला १,५८५ किमी लांब समुद्रकिनाराही परदेशी पर्यटकांना आकर्षक वाटतो. इतक्या लहान जागेत इतके वैविद्ध्य इतर फार थोड्या ठिकाणी पाहायला मिळते. श्रीलंकेच्या जादुई सौंदर्यामुळे ती भारतीय महासागरातला मोती (Pearl of the Indian Ocean) या नावानेही ओळखली जाते.

श्रीलंकेची इतकी तोंडओळख पुरे. फिरताना वाटेतल्या प्रत्येक ठिकाणावर तिथल्या इतिहासाची आणि वैशिष्ट्याची ओळख करून घेत सहलीचा आनंद वाढवत पुढे पुढे जाऊया.

*********************************

संपूर्ण प्रवासाचा आराखडा

पहिला दिवस : दम्माम --> बंदरानायके आंतरराष्ट्रीय विमानतळ, कोलंबो --> औकानाचे बुध्दमंदिर --> अनुराधापुरा --> मिहिन्ताले --> पोलोन्नारुवा (वस्ती).

दुसरा दिवस : पोलोन्नारुवा --> गल विहारा --> कौडुल्ला राष्ट्रीय उद्यान --> पोलोन्नारुवा (वस्ती).

तिसरा दिवस : पोलोन्नारुवा --> सिगिरिया --> माताले येथील मसाल्यांच्या झाडांची बाग --> कँडी (भगवान बुध्दांचा दात असलेले मंदिर, सांस्कृतिक कार्यक्रम) (वस्ती).

चवथा दिवस : कँडी --> पिन्नावाला येथील हत्तींचे अनाथालय --> मध्य श्रीलंकेच्या पहाडांतल्या चहाच्या बागांच्या रमणीय प्रदेशातून प्रवास --> नुवारा एलिया (Little England) (वस्ती).

पाचवा दिवस : नुवारा एलिया --> एल्ला गॅप --> याला राष्ट्रीय उद्यान --> याला (वस्ती).

सहावा दिवस : याला --> कातारागामा मंदिरसंकुल --> श्रीलंकेच्या निसर्गरम्य दक्षिण व दक्षिण-पूर्व किनार्‍याने गाले मार्गे प्रवास --> कोलंबो (वस्ती).

सातवा दिवस : पहाटे पहाटे परतीचा प्रवास सुरू; कोलंबो --> दम्माम.

.

सिंहलव्दीपाची सहल : संपूर्ण प्रवासाचा आराखडा (मूळ नकाशा जालावरून साभार)

*********************************

आगमन

कोलंबोच्या बंदरानायके आंतरराष्ट्रीय विमानतळावर पहाटे सुमारे चार वाजता आमचे विमान उतरले. आप्रवास सोपस्कार आटपून बाहेर पडलो. थोडेफार शोधल्यावर आमचा मार्गदर्शक-कम-ड्रायव्हर हातात नावाची पाटी घेऊन उभा दिसला. नमस्कार-चमत्कार होऊन गाडी औकानाच्या दिशेने धावू लागली आणि "चला, गडबडीने ठरवलेल्या सहलीला सुरुवात झाली", असे जाणवून मन प्रफुल्लित झाले.

मार्गदर्शकाने वाटेत एका निसर्गरम्य ठिकाणी असलेल्या रेस्तराँपाशी गाडी थांबवली आणि न्याहारी करून घ्या असे सांगितले. भल्या सकाळी त्या रेस्तराँचे मीच पहिले गिर्‍हाईक होतो असे दिसले. पण जागा एकदम मस्त होती... वस्तीबाहेर, एका मोठ्या निरव तळ्याकाठी, एक जुन्या शैलीतली इमारत आणि आजूबाजूच्या भरगच्च झाडीने भरलेल्या प्रशस्त परिसरात काही झावळ्यांनी शाकारलेल्या बसायच्या जागा. तळ्यापलीकडच्या एका टेकडीवर पद्मासन घालून बसलेल्या भल्या मोठ्या बुद्धमूर्तीने त्या सकाळच्या धूसर शांत वातावरणाला धीरगंभीर पावित्र्याने भारून टाकले होते. श्रीलंकेच्या या पहिल्या दर्शनाने मन जिंकून घेतले.

तिथे काढलेली काही प्रकाशचित्रे त्या रेस्तराँच्या सुंदर परिसराची थोडी कल्पना देऊ शकतील...

कोलंबो-औकाना रस्त्यावरचे रेस्तराँ ०१

.

कोलंबो-औकाना रस्त्यावरचे रेस्तराँ ०२

.

कोलंबो-औकाना रस्त्यावरचे रेस्तराँ ०३

.

कोलंबो-औकाना रस्त्यावरचे रेस्तराँ ०४

.

सहलीचा मूड एकदम जमून आला. मी झाडीमधल्या एका शाकारलेल्या जागेची निवड करून निसर्गसौंदर्य न्याहाळत न्याहारीचा समाचार घेतला. श्रीलंकेचा विशेष म्हणजे, तो विषववृत्तीय प्रदेश असल्याने, तेथे विविध प्रकारच्या फळांची रेलेचेल असते, मग ती न्याहारी असो की दुपार-संध्याकाळचे जेवण. गाडीचा टँक अगोदरच फुल्ल होता, पोटाचा टँकही फुल्ल करून दिवसभराच्या धावपळीला गाडी आणि आमचे पाय तयार झाले !

वेगाने चाललेल्या गाडीतून एक मिनी-राजवाडा दिसेल अश्या इमारतीसमोरून जाताना आकर्षक जरीकाम आणि भरतकाम केलेले पोषाख घातलेले लोक दिसले. मार्गदर्शकाला पुढे गेलेली गाडी मागे घ्यायला भाग पाडल्याशिवाय राहवले नाही ! खाली उतरून चौकशी केली तर कळले की त्या घरात लग्नसमारंभ चालू होता. त्यानिमित्ताने घरातल्या लोकांनी पारंपरिक उच्चभ्रू पोषाख घातलेले होते. प्रवेशव्दारापाशी त्यापैकी काही सिंहली मावळ्यांचा खास फोटो-सेशन चालला होता ! या अचानक समोर आलेल्या संधीचा फायदा घेऊन, त्यांची परवानगी घेऊन, मीही माझ्या कॅमेर्‍याची हौस पुरी करून घेतली...

औकानाच्या रस्त्यावर भेटलेले सिंहली मावळे ०१

.

औकानाच्या रस्त्यावर भेटलेले सिंहली मावळे ०२

प्रवासात अनपेक्षितपणे असे काही अनवट घडले की त्याची मजा अजूनच वाढते ! आज तर पहिल्या दिवसाच्या सुरुवातीलाच श्रीलंकेची खास ओळख पुढे आल्याने पहिले आकर्षण डोळ्यापुढे येण्याअगोदरच सहलीचा उत्साह व्दिगुणित झाला !

.

गाडी हिरव्यागार झाडीतून पळू लागली... या बेटाला पाचूचे बेट का म्हणतात याची प्रचिती पुढचे सहा दिवस येणार होती !

पाचूच्या बेटातून प्रवास (कोलंबो-औकाना रस्ता) ०१

.

पाचूच्या बेटातून प्रवास (कोलंबो-औकाना रस्ता) ०२

.श्रीलंकेतले रस्ते जरी अरुंद, म्हणजे जायला एक व यायला एक अश्या दोनच लेनचे, असले तरी त्यांची देखभाल चांगल्या रितीने केली जाते आहे असेच दिसले. संपूर्ण देशभर रस्त्यांवर खड्डे अजिबात दिसले नाहीत. तसेच कोलंबो शहर सोडून इतर कोठेही वाहनांची फार गर्दी अथवा वाहतुकीची कोंडी नव्हती. त्यामुळे एकंदरीत सर्व प्रवास वेगाने व सुखकारक झाला.

डोळ्यांना थंडाई देणार्‍या हिरव्यागार महिरपीतून प्रवास चालू असताना आता औकानातली श्रीलंकेतली सर्वात उंच असलेली बुद्धमूर्ती पाहण्याचे वेध लागले होते.

कोलंबो ते औकाना या साधारण तीन तासांच्या प्रवासाचा बहुतांश रस्ता कडेच्या हिरव्यागार झाडांनी बनवलेल्या सुखद छत्रचामरांखालून जातो. त्या जरा लांब प्रवासाचा अजून एक फायदा म्हणजे मधून मधून पापण्या जड झाल्या की मस्तपैकी डुलक्या काढून झाल्या. त्यामुळे रात्रीच्या विमानप्रवासानंतर लगेच श्रीलंकेच्या सहलीला सुरुवात केली असली तरी औकानाला पोहोचेपर्यंत झोपेचा प्रभाव संपून डोळे खडखडीत उघडलेले होते !

पहिल्या दिवसात भेट द्यायच्या आकर्षणांचा आराखडा असा होता...

सिंहलव्दीपाची सहल : पहिला दिवस : कोलंबो --> औकाना --> अनुराधापुरा --> मिहिन्ताले --> पोलोन्नारुवा (वस्ती).
(मूळ नकाशा जालावरून साभार)

*********************************

औकानाची बुध्दमूर्ती

उत्तर-मध्य श्रीलंकेतील केकीरवा या गावाशेजारी असलेली ही उभ्या बुद्धाची मूर्ती एकाच शीळेतून कोरलेली आहे. या प्राचीन बुध्दशिल्पाची उंची ११.८४ मीटर (३८ फूट १० इंच) आहे आणि खांद्यांची रुंदी ३ मीटर (१० फूट) आहे. हे शिल्प आठव्या शतकाच्या उत्तरार्धात धातूसेन राजाच्या कारकीर्दीत कोरले गेले. या मूर्तीच्या कोरीवकामात गांधार व अमरावती या भारतीय शैलींचा आणि श्रीलंकन अनुराधापूरा शैलीचा प्रभाव दिसून येतो.

या मूर्तीवरची वस्त्रे शरीराचा सुडौल आकार स्पष्ट व्हावा इतकी घट्ट नेसलेली आहेत. उजवा खांदा उघडा आहे. डाव्या खांद्यावरून पाठीमागे टाकलेले उत्तरीय डाव्या खांद्याजवळ डाव्या हाताने धरलेले आहे व त्याचा पदर मागून पायाच्या घोट्यापर्यंत खाली लोंबताना दिसतो. वस्त्रांच्या नाजूक घड्या मोठ्या कलाकुसरीने कोरलेल्या आहेत. उजवा हात उजव्या खांद्यापर्यंत उंचावलेल्या आशिशमुद्रेत (पूर्ण उघडा आणि उजवीकडे वळवलेला) आहे. मूर्तीची पाठीमागच्या कड्याशी खेटून आहे. चेहर्‍यावर शांत भाव आहेत. मूर्ती अर्धवर्तुळाकार पद्मासनावर उभी आहे. मूर्तीच्या डोक्यावर शिरसपाता नावाची निशाणी आहे, परंतू ती बरीच नंतर इ स १८७० साली टाकलेली भर आहे असे मानले जाते

प्राचीन काळात ही मूर्ती दगडविटांनी बांधलेल्या २३ X १९ मीटर आकाराच्या मंदिरात स्थापीत होती. मात्र आता ती उघड्यावर असून तिच्याभोवतीचे मंदिराचे केवळ काही भग्नावशेष दिसतात.

औकानाची बुध्दमूर्ती ०१ (जालावरून साभार)

.

औकानाची बुध्दमूर्ती ०२

.

औकानाची बुध्दमूर्ती ०३

.

या मूर्तीच्या कोरीवकामामागे शिल्पकार गुरुशिष्यांत झालेल्या चढाओढीची रोचक कथा आहे. या चढाओढीत गुरुने औकाना येथे तर शिष्याने तेथून ११ किलोमीटर दूर सास्सेरुवा येथे त्याच उंचीच्या बुध्दप्रतिमा बनविण्यास एकाच वेळी एका घंटेच्या टोलाने सुरुवात केली. गुरुने त्याचे काम प्रथम पुरे केल्यावर दुसर्‍या टोलाने चढाओढ संपल्याचे जाहीर केले गेले. शिष्याकरवी अपूर्ण राहिलेली मूर्ती अजून तशीच अर्धवट व दुर्लक्षित स्थितीत आहे. काही तज्ज्ञांच्या ही केवळ दंतकथा असून अर्धवट राहिलेले शिल्प औकानातील शिल्पापेक्षा काही शे वर्षांनी जुने आहे. अपुर्‍या वेळेमुळे सास्सेरुवाला भेट देणे शक्य झाले नाही.

पाचूच्या बेटाच्या हिरव्यागार वनराईतून प्रवास करत आम्ही प्राचीन श्रीलंकेची राजधानी अनुराधापुराकडे कूच केले.

अनुराधापुरा : प्राचीन लंकेची राजधानी

कोलंबोच्या २५० किमी पूर्वेस असलेल्या या जागेवर इ स पूर्व दहाव्या शतकापासून मनुष्यवस्ती असल्याचे पुरावे आहेत. त्यामुळे, हे स्थान जगातली सर्वात पुरातन काळापासून मानववस्ती असलेल्या जागांपैकी एक समजले जाते. इ स पूर्व ७०० ते ६०० या कालात या जागेवरची वस्ती ५० हेक्टर (१२० एकर) इतक्या क्षेत्रफळावर पसरली होती. सम्राट अशोकाची पुत्री संघमित्ता (संघमित्रा) हिने बरोबर आणलेल्या बोधगयेतल्या महाबोधी वृक्षाच्या फांदीपासून बनलेला श्रीलंकेतला बोधीवृक्ष याच नगरीत अजूनही जोमाने वाढत आहे.

महावंश या लिखित इतिहासाप्रमाणे सिंहला वंश स्थापन करणार्‍या राजपुत्र विजयसिंह याच्या अनुराधा नावाच्या एका अनुयायाने या जागेवर अनुराधापूरा नावाची नगरी वसवली. तशी ही नगरी प्राचीन श्रीलंकेची सर्वात पहिली राजधानी नाही. पण भव्य रेखीव नगररचना आणि तिच्यातील आजपर्यंत वापरात असलेली अनेक भव्य स्थापत्ये व इतर अनेक स्थापत्यांचे बर्‍याच अंशी उरलेले अवशेष यामुळे ती जगप्रसिध्द आहे. पहिल्या तंबापन्नी व दुसर्‍या उपतिस्सा नुवारा राजघराण्यांनंतरच्या आलेल्या तिसर्‍या राजरता राजघराण्याच्या पांडूकभय नावाच्या राजाने या नगरीला आपली राजधानी बनवली. तेव्हापासून पुढे सुमारे सलग १३०० वर्षे हे नगर श्रीलंकेतील सर्वोच्च धार्मिक व राजकीय केंद्र होते, ते अगदी इ स ९९३ पर्यंत. भारतातिल चोल साम्राज्याने या शहराला ९९३ मध्ये पादाक्रांत केल्यावर ते अनावस्थेत गेले. घनटाट जंगलाने वेढून टाकलेल्या या शहराचा जिर्णोध्दार करून त्यातील राजमहाल, बुध्दमदिरे आणि इतर महत्वाच्या वास्तूंचे अवशेष पर्यटकांसाठी खुले केले गेले आहेत. अनुराधापुरा परिसराला युनेस्कोप्रणित जागतिक वारसा स्थळाचा दर्जा दिला गेला आहे.

महावंश या ग्रंथातील वर्णनापणे चार उपनगरे असलेले हे शहर शहररचनेचा आदर्श होते. पांडूकभयाच्या मूळ नगरातील स्थापत्यामध्ये नंतर आलेले अनेक राजे अधिकाधिक भर घालत गेले. अनेक महाप्रवेश्व्दारे असलेल्या या शहरात केवळ मोठे स्तुप व महालच नव्हते तर रुग्णांलये, प्रवाश्यांसाठी धर्मशाळा, (कमीत कमी) एक जैन मंदिर, बागबागिचे, मोठे हवनघर (the house of the Great Sacrifice) आणि समाजातल्या विविध स्तरांतील लोकांसाठी स्मशानभूमी होत्या. विविध पंथांच्या व स्तरांच्या बुध्दभिक्कूंसाठी, गांधारातून (आधुनिक अफगाणिस्तानमधून) आलेल्या यवन (योन) बौध्द धर्मियांसाठी, हिंदूंसाठी, व्यापार्‍यांसाठी आणि इतर लोकांसाठी वेगवेगळे निवासी विभाग होते. तेथे अनेक धर्मशाळा आणि रुग्णालयेही होती. अनेक मानवनिर्मित पाण्याचे तलाव निर्माण करून त्यातून शहराच्या विविध भागांना पाणीपुरवठा करणारी प्रगत प्रणाली बनवलेली होती. त्यापैकी पूर्वी राजाचे नाव दिलेला एक तलाव बसवक्कुलम या बदललेल्या नावने आजही आस्तित्वात आहे. पांडूकभयाच्या काळात या नगरीचा आकार एक चौरस किमी इतका मोठा होता. अर्थातच तो उत्तरोत्तर वाढत गेला.

इतकी पार्श्वभूमी माहीत करून घेतल्यावर, चला आता अनुराधापुरामध्ये फेरफटका मारायला. या स्थानावर धार्मिक-ऐतिहासिक महत्व असलेल्या इतक्या जागा व गोष्टी आहेत की त्या सर्व धावत्या भेटीत पाहणे शक्य नाही. परंतू, त्यातल्या पर्यटनाच्या दृष्टीने महत्वाच्या वास्तूंना व अवशेषांना मात्र आपण जरूर भेट देऊ...

प्राचीन अनुराधापुरा शहरातील महत्वाच्या वास्तूंच्या व अवशेषांच्या जागा दाखवणारा नकाशा (जालावरून साभार)

.

रुवानवेलिसाया (Ruwanwelisaya) दागोबा

सिंहली भाषेत बौध्द स्तुपाला दागोबा असे म्हणतात. परत सुस्थितीत आणलेला भव्य आकाराचा रुवानवेलिसाया स्तुप त्याच्या धार्मिक पार्श्वभूमीमुळे जितका जगभरच्या बौध्द भाविकांसाठी पवित्र तिर्थस्थान आहे, तितकाच तो इतर पर्यटकांसाठीही एक महत्वाचे आकर्षण आहे.

राजा दातुगेमुनु (Dutugemunu) याने इ स १४० मध्ये चोल राजा एलाराचा पराभव करून परत सर्व लंकेवर सत्ता स्थापन केल्यावर या 'दुधाच्या थेंबाच्या आकाराच्या' स्तुपाची उभारणी सुरू केली. दुर्दैवाने बांधकाम चालू असतानाच त्याचा मृत्यु झाला. त्यानंतर सत्तेवर आलेल्या राजा सध्दातिस्साच्या कारकिर्दीत हा स्तुप बांधून पुरा झाला. १०३ मीटर उंची (आजच्या साधारण ३५ मजली इमारतीची उंची) आणि २९० मीटर परिघ असलेला हा स्तुप प्राचीन स्थापत्यशास्त्रातले एक महाकाय आश्चर्य आणि त्याकाळच्या जगतातील अतीऊंच इमारतींपैकी एक मानला जातो.

महावंश या ग्रंथातील नोंदीप्रमाणे, राजा मेनांदर या ग्रेको-बॅक्ट्रियन राजाच्या राज्यातील (सद्याच्या अफगाणिस्तानमधील काबूलच्या १५० किमी उत्तरेस असलेल्या) अलासान्ड्रा शहरातील यवन मुख्य भिक्कू (Yona Head Monk) आपल्या ३०,००० अनुयायांसह या स्तुपाच्या उद्घाटनसमारंभाला आला होता.

जगभरच्या बौध्दधर्मियांमध्ये पवित्र समजला जाणारा हा स्तुप श्रीलंकेतील १६ पवित्र स्थानांपैकी (सोलोस्मास्थान) आणि अनुराधापुरामधील ८ पवित्र स्थानांपैकी (अतामास्थान) एक समजला जातो. हा स्तुप महाथुपा (महास्तुप), स्वर्णमाली चैत्य, स्वर्णमाली महासेती व रत्नमाली दागोबा या नावांनीही ओळखला जातो.

अनुराधापुराच्या जवळपास गाडी आल्यावर ऊंचच उंच वृक्षांच्याही शेंड्यांच्या खूप वर दिसणारा रुवानवेलिसाया स्तुपाचा कळस सर्वप्रथम आपल्या डोळ्यात भरतो.

रुवानवेलिसाया ०१ : दुरून होणारे कळसाचे प्रथमदर्शन

दुरून दिसणार्‍या कळसामुळे त्याच्या उंचीची काहीशी कल्पना येत असली तरी, या स्तुपाची खरी भव्यता गाडीतून खाली उतरून बरेच अंतर चालून त्याच्या बर्‍यापैकी जवळपास आल्यावरच घ्यानात येऊ लागते. दोन हजार वर्षांपूर्वी इतके प्रचंड स्थापत्यकाम केले गेले हे केवळ आश्चर्यकारक आहे !...

रुवानवेलिसाया ०२ : जवळपास आल्यावर होणारे प्रथमदर्शन

जसजसे आपण त्याच्या जवळ जवळ जाऊ लागतो तसतसा तो अजूनच भव्य होत जातो ! त्याला कॅमेर्‍याचा एका फ्रेममध्ये बसवण्याची धडपड व्यर्थ आहे, त्यासाठी परत बरेच अंतर मागे जावे लागेल, हे एक दोन प्रयत्नानंतर ध्यानात येते...

रुवानवेलिसाया ०३

एका उंच चौथर्‍यावर बांधलेल्या या स्तुपाच्या भोवती चारी बाजूला हत्तींच्या मूर्तींनी सजवलेल्या भिंती आहेत. हा स्तुप भगवान बुध्दाची शिकवण डोळ्यासमोर ठेऊन बांधलेला आहे. त्याचा विशाल घुमट बुध्दधर्माच्या विश्वव्यापी सिध्दांताचे रुपक आहे. कळसाच्या तळाच्या चार बाजू 'चार पवित्र सत्ये' (मानवी जीवनातील व्यथा, त्यांची कारणे, त्यांचा अंत होऊ शकतो हे ज्ञान आणि त्यांचा अंत करण्याचा मार्ग) दर्शवितात, कळसाची गोलाकार नक्षी आर्याष्टांगमार्ग (सम्यक दृष्टि, सम्यक संकल्प, सम्यक वाक, सम्यक कर्म, सम्यक जीविका, सम्यक प्रयास, सम्यक स्मृति आणि सम्यक समाधि) दर्शवितात आणि कळसाच्या टोकावरचा स्फटिक त्या मार्गांचे अंतीम गंतव्यस्थान (बौध्दतत्वज्ञानातले अंतिम ध्येय) "ज्ञानप्राप्ती अथवा मोक्षप्राप्ती" दर्शवितो. या स्तुपात भगवान बुध्दाच्या शरीराचे अवशेष ठेवलेले आहेत.

स्तुपाच्या आवारात पादत्राणे घालणे अर्थातच निषिध्द आहे. चौथरा चढून वर गेलो तेव्हा उन रणरणू लागले होते. पायाला चटके बसत असले तरी विशालकाय दागोबाला प्रदक्षिणा घालून त्याच्या चारी बाजू पाहण्याचा मोह आवरला नाही. इतर श्रध्दाळूंच्या घोळक्यात सामील होऊन आई-उई करत एक प्रदक्षिणा पुरी केलीच !...

रुवानवेलिसाया ०४ : चौथर्‍यावरचा प्रदक्षिणामार्ग

चौथर्‍यावर दागोबाच्या आजूबाजूला असलेल्या अनेक स्थानांपैकी काहींची प्रकाशचित्रे...

रुवानवेलिसाया ०५ : प्रदक्षिणामार्गावरचे शिल्प ०१

.

रुवानवेलिसाया ०६ : प्रदक्षिणामार्गावरचे शिल्प ०२

.

लोवमहापाया (Lovamahapaya, brazen palace)

रुवानवेलिसाया स्तुपाच्या बाजूला लोवामाहापाया किंवा लोहप्रासादाया नावाच्या इमारतीचे अवशेष आहेत. याचे हे नाव तेथे पूर्वी असलेल्या काश्याच्या (bronze) छपराच्या इमारतीमुळे दिले गेले आहे. (खरे पहायला गेले तर, कासे या मिश्रधातूत लोह नसते तर मुख्यतः तांबे, १२% कथिल आणि अगदी कमी प्रमाणात इतर काही धातू व अधातू असतात. पण तरीही या वास्तूला हे नाव पडले आहे.)

रुवानवेलिसाया स्तुपाचे काम ज्याने सुरू केले त्याच दातुगेमुनु राजाने इथली मूळ इमारत बांधली होती. मूळ स्वरूपात १२० मीटर लांब असलेल्या या इमारतीला नऊ मजले होते आणि ती ४० दगडी खांबांच्या ४० रांगावर उभी होती. ती बांधायला सहा वर्षे लागली होती. इमारतीतील अनेक दालने, दर पौर्णिमेला (पोया) बौध्दसंघाचे सुत्रपठण, उपासना, सार्वजनिक भोजनालय, इत्यादी अनेक कामांसाठी वापरली जात असत. दातुगेमुनुनंतर सत्तेवर आलेल्या राजा सध्दातिस्साच्या कालखंडात ही इमारत कोसळली व तिच्या जागेवर मूळ इमारतीपेक्षा खूप लहान उपासनागृह बांधले गेले. खालच्या चित्रात दिसणारे दगडी खांब या उपासनागृहाचे अवशेष आहेत...

लोवमहापाया अवशेष

.

जय श्री महा बोधी वृक्ष व मंदिर

थोडे पुढे गेले की महामेवना बाग लागते. या बागेची स्थापना एका विशिष्ट पवित्र धार्मिक प्रसंगाने केली गेली आहे.

अनुराधापुरातील राणी अनुला आणि इतर अनेक स्त्रियांची बौध्दधर्माची दिक्षा घेऊन महत्वाची पदे भूषवायची इच्छा होती. त्यासाठी राजाचा पुतण्या अरित्था याने अरहत महिंदाच्या सहमतीने एक खास दूत पाठवून सम्राट अशोकाला याबाबत मदतीची विनंती केली. अशोकाने इ स २४९ मध्ये बौध्दसंघात महत्वाचे पद भूषविणारी आपली मुलगी संघमित्ता (संघमित्रा) हिला श्रीलंकेत पाठविले व तिने तेथे स्त्री बौध्द धर्माधिकार्‍यांची सुरुवात केली. बौध्दधर्माच्या दक्षिण दिशेला होणार्‍या प्रगतीने आनंदीत होऊन अशोकाने संघमित्ताबरोबर बोधगयेतल्या महाबोधी वृक्षाची दक्षिण दिशेची एक फांदी पाठवली. राजा देवनामपिया तिस्सा याने ६.५ मीटर उंच पार बाधून त्यावर त्या फांदीचे रोपण केले. तोच हा जय श्री महा बोधी वृक्ष. अर्थातच, त्याचे जगभरातल्या बौध्दसमाजात फार मोठे महत्व आहे. हा वृक्ष, लागवडीच्या लिखीत दिनांकाप्रमाणे, मानवाने रोपित केलेला जगातील सर्वात जुना वृक्ष आहे असे म्हणतात.

नंतर आलेल्या अनेक राजांनी वेळोवेळी मूळ जागेचा विकास केला. त्यात वृक्षाभोवती सोन्याचे कुंपण, वृक्षाशेजारचे मंदिर, वृक्षासाठी पाण्याचे कालवे व इतर धार्मिक बांधकामांचा समावेश आहे. इ स १९०७ आणि १९११ मध्ये आलेल्या वादळात या वृक्षाची एक-एक फांदी तुटून पडली. १९२९ मध्ये एका व्यक्तीने त्याची एक फांदी तोडली. लांबवर पसरलेल्या फांद्या तुटू नयेत यासाठी त्यांना लाकडी आणि धातूच्या खांबांचे आधार दिलेले आहेत. तसेच भाविकांनी वृक्षाच्या जवळ जाऊन फांद्या तोडू नयेत व त्याला इतर हानी पोहोचू नये यासाठी त्याच्या सभोवती संरक्षक कुंपण उभारलेले आहे. त्यामुळे आता त्या वृक्षाचे दर्शन दुरूनच घ्यावे लागते...

जय श्री महा बोधी वृक्ष

.

जय श्री महा बोधी वृक्ष मंदिर

अभयगिरी विहार (Abhayagiri Dagoba)

इ स पूर्व पहिल्या शतकात राजा वत्तागामानी अभयने बांधलेला हा स्तुप अनुराधापुरातील पाच महत्वाच्या स्तुपांपैकी सर्वात मोठा आहे. हा स्तुप इ स पूर्व पहिल्या शतकापासून थेरवाद आणि महायान बौध्द पंथाच्या धर्मपीठाचे जागतिक स्तराचे स्थान झाले होते. तरीही येथे जगभरातील बौध्द धर्मातल्या सर्व पंथातील अधिकारी आकर्षित होत असत. यामुळे या स्तुपाचा जगातील अनेक बौध्द धर्मकेंद्रांवर प्रभाव पडला आहे. विशाल भिंतींने वेढलेल्या आणि त्याच्या आतील कलाकुसरीने सजलेल्या गजांच्या कुंपणाने सजलेल्या या स्तुपाभोवती बौध्दधर्मात पवित्र समजल्या जाणार्‍या अनेक कसबी कलाकारांनी कोरलेल्या चंद्रशिला (Sandakada pahana, moon stone) व स्नानकुंडे होती. अनुराधापुराच्या उत्तरेला असल्याने याला उत्तर विहार या नावानेही ओळखले जाते.

या स्तुपाच्या बांधकामामागे रोचक इतिहास आहे. बौध्दधर्माच्या लंकेतील वाढत्या प्रभावामुळे चिडून तिया / तिस्सा (Tiya / Tissa) नावाच्या एका बाम्हण युवकाने राजा वत्तगामानी अभय विरुध्द युध्द छेडले. तियाला लंकेतील व भारतातील सरदारांचा पाठींबा मिळाल्यामुळे त्याचे पारडे भारी होते. त्याच सुमारास सात तामीळ सरदार मोठे सैन्य घेऊन लंकेवर अधिपत्य स्थापित करण्यासाठी लंकेच्या किनार्‍यावर उतरले होते. राजाने चलाखी करून तियाला निरोप पाठवला की जर त्याने तमीळ सरदारांचा पराभव केला तर तो त्याचे राज्य तियाच्या स्वाधीन करेल. तियाने ही अट मान्य केली. बलवान तमीळ सरदारांनी तियाचा पराभव केला. त्यानंतर त्या सरदारांनी राजाचाही पाडाव केला. पराजीत राजा अनुराधापुरा सोडून वनात पळून जात असताना त्या शहराच्या उत्तर व्दाराजवळ राजा पांडूकभयाने बांधलेल्या जैनमंदिराच्या पुरोहिताने त्याचा "महान काळा सिंहला पलायन करत आहे" असे जोराने ओरडून त्याचा अपमान केला. ते ऐकून राजाने "मी माझे राज्य परत जिंकले तर या जागेवर बौध्द स्तुप बांधेन" अशी प्रतिज्ञा केली. त्यावेळेपासून चवदा वर्षे राजा वनवासी जीवन जगत सैन्याची जमवा जमव करत राहीला. इ स ८९ मध्ये त्याने अनुराधापुरावर आक्रमण करून तमीळ राजा भातिया (Bhatiya) याचा पराभव केला व परत सिंहला वंशाचे राज्य स्थापन केले. नंतर राजाने जैनमंदिराच्या जागी आपल्या नावाचा 'अभयगिरी विहार' बांधून आपली प्रतिज्ञा पुरी केली. वत्तागामानी अभयच्या विजयानंतर श्रीलंकेत हिंदू व जैन धर्माच्या प्रभावाला उतरती कळा लागली आणि अभयगिरी विहार केवळ धार्मिक केंद्रच नव्हे तर सिंहला राष्ट्रिय अस्मितेचे केंद्र बनले. चवथ्या शतकात अनुराधापुरात आणलेला भगवान बुध्दाचा अवशेष (दात) ठेवण्यासाठी अभयगिरीची निवड केली गेली.

अभयगिरी दागोबा

.

कोट्ट्म पोकुना उर्फ जुळी स्नानकुंडे (Kuttam Pokuna / Twin Baths)

उंच भिंतीच्या आवारामध्ये बांधलेली ही जुळी स्नानकुंडे प्राचीन श्रीलंकेच्या स्थापत्याचा व जलप्रणालीचा उत्तम अविष्कार समजली जातात. ४०.२ X १५.६ X ५.५ मीटर आणि २७.७ X १५.६ X ४.३ मीटर आकाराची ही दोन कुंडे एकमेकापासून ५.६ मीटर दूर आहेत. या मधल्या भागाचा उपयोग सुंदर बाग फुलवण्यासाठी केला जात असे. उत्तम तासलेला ग्रॅनाईट वापरून बांधलेल्या या कुंडांत उतरण्यासाठी केलेल्या पायर्‍यांच्या बाजूंवर दगडी पुंकालांची (समृध्दीचे घट) सजावट आहे. बुध्दभिक्कूंना बसून गडू अथवा तत्सम भांडी वापरून स्नान करता यावे अशी कुंडांची रचना आहे. भूमीगत नळ्यांनी येणारे पाणी अगोदर गाळले जाऊन मग कुंडांत यावे अशी प्रणाली आहे. या कुंडांचा जिर्णोध्दार करून त्यांची जलप्रणाली पूर्ववत सुरू केली आहे. जीर्णोध्दाराचे काम करताना मासे, शंख, खेकडे आणि नृत्यांगनांची अनेक शिल्पे सापडली आहेत. म्हणजे, प्राचीनकाळात, बाग व अनेक शिल्पकृतींनी सजलेली ही कुंडे, आज दिसतात त्यापेक्षा अनेक पटींनी सुंदर दिसत असणार यात वाद नाही.

कोट्ट्म पोकुना ०१

.

कोट्ट्म पोकुना ०२

.

संदकादा पहाना, पाटिका किंवा चंद्रशिला (Sandakada pahana, मून स्टोन)

चंद्रशिला हे प्राचीन सिंहली स्थापत्यशास्त्राचे वैशिष्ठ्य आहे. कसबी कलाकाराने कोरलेला हा अर्धगोलाकृती दगड प्रवेशव्दाराशी अथवा पायर्‍यांच्या तळाशी बसवत असत. उत्तर अनुराधापुरा काळात दिसायला सुरुवात झालेली ही कला पोलोन्नारुवा, गाम्पोला आणि कँडी कालात उत्तरोत्तर बहरत गेली. अर्धगोलाच्या व्यासाजवळ अर्धकमल कोरलेले असते. त्याच्याभोवती अर्धवर्तुळाच्या परिघाशी समांतर असलेले, केंद्राकडून बाहेर जाणारे, प्रतिकांच्या रांगांचे चार पट्टे असतात. अनुराधापुरा काळात हे चार पट्टे असे असत : (१) हंसमाला; (२) पर्णमाला; (३) हत्ती-सिंह-घोडा-बैल या प्राण्यांची माला; आणि (४) लवलवत्या ज्वालाची माला. काही इतिहासकारांच्या मते चंद्रशिलेच्या कोरीवकामातील प्रतिके बौध्दधर्मातील "पुनर्जन्माचे संसारचक्र" दर्शवितात. मात्र, या सर्व प्राणी-वनस्पती प्रतिकांच्या अर्थांसंबंधी तज्ञांमध्ये एकमत नाही.

काळाबरोबर पुढे या रचनेत अनेक फरक होत गेले. एका रांगेत असलेल्या सर्व प्राण्यांची रचना बदलून प्रत्येक प्राण्याला वेगवेगळी रांग मिळाली. बैल शिवाचे वाहन असल्यामुळे हिंदू चोल राज्यकालात त्याला या (पायर्‍यांकरिता वापरात असलेल्या) कलाकृतीतून वगळण्यात आले. सिंह राजघराण्याशी संबंधीत चिन्ह असल्याने त्यालाही काही कलाकृतींतून वगळले जाऊ लागले. शिलेचा अर्धगोलाकार आकारही कँडीकालापर्यंत बदलून बराच वेगळा, जवळ जवळ त्रिकोणी, झालेला दिसतो. सुरुवातीला फक्त विहार व मंदिरांच्या पायर्‍यांच्या वापरात असलेली चंद्रशिला नंतर इतर इमारतींच्या पायर्‍यांच्या बांधकामातही वापरात येऊ लागली.

चंद्रशिला (Sandakada pahana, Moon-stone) ०१

.

चंद्रशिला (Sandakada pahana, Moon-stone) ०२

.

जेतवनरामा स्तुप (Jetavanarama Dagoba)

हे अनुराधापुरातले अजून एक महास्थापत्य आहे. ५.६ हेक्टर जमिनीवर बांधलेल्या या स्तुपाची उंची १२२ मीटर (आजच्या साधारण ४५ मजली इमारतीची उंची) आहे तर बुंधा २३३,००० चौरस मीटर आहे. याच्या बांधणीला अंदाजे ९ कोटी ३३ लाख विटा लागल्या असाव्या. राजा महासेना (इ स २७३ ते ३०१) याने या स्तुपाचे बांधकाम सुरु केले, ते त्याचा मुलगा पहिला मघवन्नाने पुरे केले. या स्तुपात भगवान बुध्दाने वापरलेला कमरपट्टा किंवा कमरेला पट्ट्यासारखे बांधलेले वस्त्र ठेवले आहे असे म्हणतात.

हा स्तुप प्राचीन श्रीलंकेतील थेरवाद आणि महायान संप्रदायांतील संघर्षाची निशाणी आहे. पूर्वीच्या थेरवाद पंथाच्या महाविहाराला एक भिक्कू व एक मंत्री यांच्या संगनमतीने उध्वस्त करून त्याची लुटालूट केली गेली व त्यातल्या भिक्कूंना हद्दपारे केले गेले. महाविहार नष्ट करताना त्यातल्या मौल्यवान वस्तू अभयविहारात हलवल्या गेल्या. यामुळे दुसर्‍या एका मंत्र्याने राजाविरुध्द बंडाळी केली. नंतर राजाने स्तुपाच्या लुटण्याबद्दल माफी मागितल्यावर तह होऊन राजाने नवीन स्तुप बांधून भिक्कू तिस्सा याला त्याचे प्रमुखपद दिले. मात्र काही काळाने तिस्सावरचे नियमबाह्य कृती केल्याचे अनेक आरोप सिध्द होऊन त्याला पदावरून काढले गेले व राजाने दक्कीनगिरी भिक्कुंच्या हाती हा स्तुप सोपवला.

जेतवनरामा स्तुप

.

संपूर्णपणे जीर्णोध्दार केलेला लंकारामा स्तुप

.

चार तासात अनुराधापुरा बघणे म्हणजे प्रचंड धावपळ होते यात संशय नाही. पण ठराविक वेळात आपली धावती भेट संपवून पुढच्या आकर्षणाकडे पळणे भाग होते. पुढचे आकर्षण होते मिहिन्ताले... अशोकपुत्र अरहत महिंदा (महेंद्र) आणि राजा देवनामपियातिस्साच्या पहिल्या भेटीचे ठिकाण... जेथून श्रीलंकेत बौध्दधर्माला सुरुवात झाली.

मिहिन्ताले अनुराधापुरापासून १२ किमी दूर आहे. गाडीत आरामात बसल्यावर जरा बरे वाटले. रात्रीचा विमानप्रवास केल्यावर दिवसभराची धावपळ करवून घेणार्‍या आमच्या टूर कंपनीच्या नियोजनाचा मनातल्या मनात उद्धार करून झाला. त्यातही दिलेला मार्गदर्शक-कम-ड्रायव्हर खरोखरच "मार्गदर्शक कम और ड्रायव्हर जादा होता." त्यामुळे, अगोदर संशोधन-वाचन करून जाण्याच्या सवयीचा या सहलीत पुरेपूर फायदा झाला. प्रवासाच्या आराखड्यातील प्रत्येक ठिकाण दाखविण्याच्या बाबतीत त्याच्याशी तडजोड शक्य नव्हती. पण, त्याच्याकडून मोघम माहितीपेक्षा जास्त काही कळण्याची शक्यता फार कमी आहे हे कळून चुकले होतो. एक मात्र खरे की, कमिशन देणार्‍या दुकानात जाण्याचा आग्रह न करता व मध्ये उगाच वेळ न दवडता एका आकर्षणांकडून दुसरीकडे गाडी पळविण्याचे काम तो कुशलतेने करत होता. त्यामुळे आमचे सौदार्ह्य कायम राहिले. मात्र, या सहलीने दिल्लीतील (आणि सर्वसाधारणपणे भारतातील) सहलकंपन्यांच्या 'पर्यटकांच्या वैयक्तिक गरजांप्रमाणे बेतलेल्या (कस्टमाईझ्ड)' सहलींचे नियोजन करण्याच्या पात्रतेबद्दल माझ्या मनात मोठे प्रश्नचिन्ह उभे केले ते आजतागायत कायम आहे. हल्ली म्हणजे २०१४ पासून काही कंपन्यांनी या खास पर्यटनप्रणालीत रस घेतलेला दिसतो. पण त्याचा मला अजून प्रत्यक्ष अनुभव नाही. असो.

मिहिन्ताले

ही श्रीलंकेतल्या सोळा पवित्र स्थानांपैकी (सोलोस्मास्थान) एक असलेली जागा आहे. येथील पवित्र मिस्साका पब्बता (Missaka Pabbata, मिस्साका पर्वत) या टेकडीवर अरहत महिंदा थेरा आणि राजा देवनामपिया तिस्सा यांची पहिली भेट झाली.

या भेटीबाबत अशी कहाणी सांगितली जाते. महिंदा आपल्या अनुयायांसह अनुराधापुरा नगरीत जाण्यासाठी येथून जात असताना, घनदाट जंगलातील मिस्साका पर्वतावरील एका मोठ्या शीळेवर चढून मार्गाचा अंदाज घेत असताना, त्यांना खाली कोणीतरी हरिणाची शिकार करताना दिसले. महिंदांने त्याला ओरडून हरिणाची शिकार करू नको असे सांगितले आणि 'तिस्सा कोठे आहे ?' अशी राजाबद्दल एकेरी शब्दांत विचारणा केली. खालच्या जंगलातला शिकारी खुद्द राजा देवनामपिया तिस्सा होता. एक संन्यासी आपल्याबद्दल असे अरेतुरे करत विचारणा करत विचारत आहे हे पाहून राजाने रागाने "मीच राजा तिस्सा आहे. तू कोण आहेस?" असे विचारले. त्यावर महिंदाने त्याला "मी अशोकपुत्र महिंदा. तुलाच भेटायला आलोय." असे सांगितल्यावर मात्र राजाचा सगळा गर्व नाहीसा होऊन त्याने महिंदाला खाली येण्याची विनंती करून स्वागत केले. या शीळेजवळच असलेल्या जागेवर महिंदाने तिस्साला उपदेश करून बौद्ध धर्माची दीक्षा दिली आणि श्रीलंकेत बौध्दधर्माचा प्रारंभ झाला व सुरुवातीलाच राजाश्रय मिळाल्याने त्याचा वेगाने प्रसार झाला. त्यानंतर अनेक चढउतार पाहत पाहत आजच्या घडीला तो श्रीलंकेतील बहुसंख्याक धर्म आहे. आजच्या श्रीलंकेतील ७०% जनता बौद्धधर्मीय आहे. पाली व सिंहला भाषेतले बरेच पुरातन बौद्ध साहित्य श्रीलंकेत आजतागायत सांभाळून ठेवलेले आहे.

जंगलात असलेल्या या डोंगराळ जागेवर अनेक टेकड्या, मोठ्या शिला आणि गुहा विखुरलेल्या आहेत. ३०० मीटर उंचीच्या मिस्साका पब्बतावर जाण्यासाठी १८४० दगडी पायर्‍या चढून जावे लागते...

मिस्साका पब्बतावर जाण्यासाठी असलेल्या दगडी पायर्‍या (मागे महा स्तूपाचा काही भाग दिसत आहे) (जालावरून साभार)

दगडी पायर्‍यांचा पहिला टप्पा चढून गेले की आपण एका सपाटीवर पोहोचतो. या जागेवर पूर्वी एक रुग्णालय, वैद्यकीय स्नानगृहे (मेडिकल बाथ), भोजनालय, भिक्कूंच्या स्नानासाठी असलेले सिंहमुखी स्नानगृह आणि बौद्ध भिक्कूंसाठी राहण्याची सोय होती. या जागेतल्या उत्खननात अनेक प्राचीन शिलालेख मिळालेले आहेत. हाईन्झ म्युल्लर-डिएट्झ या जर्मन डॉक्टरने लिहिलेल्या "हिस्टोरिया हॉस्पिटॅलियम" या रुग्णालयांच्या इतिहासावरील पुस्तकात मिहिन्तालेचे रुग्णालय जगातले सर्वात पहिले रुग्णालय असल्याचा दावा केला आहे.

मात्र, आता तेथे रुग्णालय, सिंहमुखातून पाणी येणारे स्नानगृह, भोजनगृह, इत्यादींचे काही मोजकेच अवशेष शिल्लक आहेत...

मिस्साका पब्बताच्या पायथ्याजवळ असलेले अवशेष ०१ : भोजनगृह

.

मिस्साका पब्बताच्या पायथ्याजवळ असलेले अवशेष ०२

.

येथून थोड्या दूरवर एक दुरवस्थेत असलेला कंटका स्तूप दिसतो. १३० मीटर व्यासाच्या या स्तूपात अनेक कोरीवकामे आहेत असे वाचले होते. पण त्याची पडझडीची अवस्था आणि जाण्यासाठी सुलभ वाट नसल्यामुळे तेथे जाणे धोक्याचे आहे असे मार्गदर्शकाने सांगितले. थोड्या विचारानंतर त्याचे म्हणणे मान्य करणे योग्य वाटले...

मिस्साका पब्बताच्या पायथ्याजवळ असलेले अवशेष ०३ : दूरच्या टेकडीवर कंटका चैत्य दिसत आहे

.

पायर्‍यांचा दुसरा टप्पा चढून गेल्यावर आपण टेकडीच्या माथ्यावर असलेल्या मोठ्या पठारावर येतो. मिहिन्ताले या शब्दाचा सिंहलीमधला अर्थ "मिहिन थाले उर्फ मिहिंदाचे पठार" असा आहे.

आराधना गला

पठारावर पोहोचल्यावर एका उंच शीळेकडे निर्देश करून मार्गदर्शक म्हणाला, "आराधना गला". आराधना गलाच्या माथ्यावर जाऊन तिच्यासंबंधाने ऐकलेली कथा कशी घडली असेल याचा अंदाज बांधण्याचा मोह होतोच !

याच शिलेच्या माथ्यावर उभे अरहत महिंदाने राजा तिसाला हाक मारली होती. झिजलेल्या दगडी पायर्‍या व दुरावस्थेत असलेल्या धातूच्या सळयांच्या रेलिंगचा आधार घेत या शीळेवर चढाई करावी लागते. हे गिर्यारोहण किंचित धोकादायक असले तरी टोकावर पोहोचल्यावर दिसणार्‍या नजार्‍याने आपण ते विसरून जातो !

आराधना गला

शिलेच्या माथ्यावरून मिस्साका पब्बतावर असलेल्या अनेक आकर्षणांचे आणि आजूबाजूच्या निसर्गाचे विहंगम दर्शन होते. सर्वप्रथम, जवळच्या टेकडीवर असलेली विशाल बुद्धमूर्ती आपले लक्ष वेधून घेते...

आराधना गलावरून दिसणारी बुद्धमूर्ती

.

दुसरीकडे राजा महादाथिका महानागाने (इ स ७ ते १९) बांधलेला आणि आता जीर्णोद्धार करून पूर्वरूपात आणला गेलेला ४१ मीटर व्यासाचा महा स्तूपा उर्फ महा सेया दिसतो...

आराधना गलावरून दिसणारा महा स्तूपा

.

तर अजून एका दिशेला पायथ्याशी शिकार करणारा राजा तिस्सा अरहत महिंदाच्या दृष्टीला कसा पडला असेल याचा अंदाज बांधता येतो...

आराधना गलावरून अरहत महिंदाने हाक मारली तेव्हा राजा तिस्सा उभा असलेली जागा

.

या सगळ्याची पार्श्वभूमी म्हणून पाचूचे बेट चारी बाजूला असंख्य हिरव्या छटांचे निसर्गसौंदर्य उधळत आपल्या नजरेला गारवा देत असते...

आराधना गलावरून दिसणारे वनसौंदर्य

.

अंबस्थला दागोबा

शिलेवरून खाली आल्यावर जवळच असलेल्या अंबस्थला दागोबा या छोट्या स्तूपाकडे गेलो. अरहत महिंदा आणि राजा तिस्सा यांच्या पहिल्या भेटीच्या जागेवर हा स्तूप बांधलेला आहे. राजाच्या विनंतीवरून काही काळ अनुराधापुरामध्ये धार्मिक प्रवचनांसाठी जात असले तरी अरहत महिंदांनी बहुतेक सर्व वेळ मिस्साका पब्बातावरच व्यतीत केला. त्यांच्या मृत्यूनंतर त्यांचे अवशेष या स्तूपात जतन केलेले आहेत. हा स्तूप प्राचीन काळी एका इमारतीमध्ये बंदिस्त होता. आता त्या इमारतीचे केवळ दगडी खांब स्तूपाच्या सभोवती शिल्लक उरले आहेत...

आराधना गलाच्या पार्श्वभूमीवर अंबस्थला दागोबा आणि भोवतालच्या प्राचीन इमारतीचे दगडी खांबांच्या रूपाने उरलेले अवशेष

.

अंबस्थला दागोबातिल महिंदाचे अवशेष जतन करणारे मंदिर

.

अंबस्थला दागोबाशेजारील राजा तिस्साचा पुतळा

.

मंदिराच्या भिक्कूंशी थोडी बातचीत करून टेकडी उतरायला सुरुवात केली.

अंबस्थला दागोबा मंदिरातील भिक्कूबरोबर

.मिस्साका पब्बत उतरून खाली आलो तेव्हा काल रात्रीच्या विमानप्रवासात झालेले जागरण, आजचा झालेला पाचेक तासांचा (२००-२२५ किमी) चारचाकी प्रवास, तीन आकर्षणे पाहण्यात झालेली धावपळ (ज्यात मिस्साका पब्बत चढून उतरणेही सामील होते) या सगळ्याचा थकवा जाणवू लागला होता. त्यामुळे जेव्हा मार्गदर्शक म्हणाला की आता सरळ पोलोन्नारुवामधिल हॉटेलवर जाऊ तेव्हा जरासे हायसेच वाटले !

गाडी परत पाचूच्या महिरपीतून धावू लागली आणि त्या दोनेक तासांच्या प्रवासात मी मागच्या आसनावर ऐसपैस बसून कधी बाहेरचे निसर्गसौंदर्य पहा तर कधी मस्त डुलकी घे असा कार्यक्रम चालू ठेवला.

आज सहलीचा दुसरा दिवस उजाडला. दम्मामपासून निघाल्यानंतर झालेल्या गेल्या दीड-दोन दिवसांच्या धावपळीने इतका थकवा आला होता की, पोलोन्नारुवाच्या डियर पार्क रिसॉर्टवर पोहोचल्यावर शॉवर, जेवण आणि बिछाना या पलीकडे काही सुचले नव्हते. रात्री ओंडका का काय म्हणतात तो असल्याइतकी इतकी गाढ झोप लागली होती. पण सकाळी जाग आली तेव्हा नवीन आकर्षणांच्या ओढीने बहुतेक शीण पळाला होता. आजचा दुसरा दिवसही भरगच्च कार्यक्रमाने भरलेला आहे हे आठवून भराभर सकाळचे कार्यक्रम आटपून खोलीबाहेर पडलो... आणि दिसले की, "अरे आपण जंगलातच झोपलो होतो की! ". अर्थातच, कमरेला लावलेले कॅमेरा नावाची बंदूक उपसून, क्लिक्, क्लिक् असा गोळीबार करत, त्या जंगलातून मोठ्या कष्टाने वाट काढत, भोजनगृहापर्यंत पोहोचणे कसेबसे शक्य झाले !...

पोलोन्नारुवामधिल डियर पार्क रिसॉर्ट ०१

.

पोलोन्नारुवामधिल डियर पार्क रिसॉर्ट ०२

.

पोलोन्नारुवामधिल डियर पार्क रिसॉर्ट ०३

कालच्या थकव्यात आणि संध्याकाळच्या अंधुक प्रकाशात या परिसराकडे फारसे लक्ष गेले नव्हते. रिसॉर्ट अगदी जंगलात असल्याचे वाटावे इतक्या घनदाट झाडीत असले तरी खोल्यांतील व्यवस्था आधुनिक होती व मुख्य म्हणजे न्याहारीत विविधता होती... आणि अर्थातच फळांची रेलचेल होती. वेगवेगळ्या पदार्थांनी सजलेले टेबल पाहून पोटाने दिलेल्या जोरदार हाकेला ओ देऊन, न्याहारीवर हल्ला करून तिचा यथेच्छ फन्ना उडवला! सज्जड न्याहरीबरोबर व नेहमीच्या फळांबरोबरच एक दोन अनवट श्रीलंकन फळांचा आस्वाद घेऊन बाहेर पडलो.

*********************************

आजच्या दिवसाचा आराखडा असा होता...

सिंहलव्दीपाची सहल : दुसरा दिवस - पोलोन्नारुवा --> गल विहारा --> कौडुल्ला राष्ट्रीय उद्यान --> पोलोन्नारुवा (वस्ती)
(मूळ नकाशा जालावरून साभार)

*********************************

पोलोन्नारुवा (Polonnaruwa)

पोलोन्नारुवा हे प्राचीन श्रीलंकेतील अनुराधपुरानंतरचे सनावळीप्रमाणे आणि आकारमानाप्रमाणेही दुसर्‍या मोठ्या राजधानीचे ठिकाण आहे. हे एक युनेस्कोप्रणित जागतिक वारसा स्थान आहे.

महावेली नदीच्या काठावर वसलेले हे नगर अनुराधापुराइतकेच जुने आहे. याच्यापासून जवळच विजिथागामा येथे इ स पूर्व ४०० मध्ये वस्ती असल्याचे पुरातत्त्व संशोधकांचे व लिखित ग्रंथांतले दावे आहेत. सिंहली भाषेत कापसाला पुलुन म्हणतात व मारुवा म्हणजे वस्तुविनिमय (बार्टरींग) यावरून हे शहर कापसाच्या विक्रीचे केंद्र असावे व त्यावरून त्याचे नाव पडले असावे असा एक दावा आहे.

चोल राजा पहिला राजराजन याने इ स १०१७ मध्ये अनुराधापुराचा पाडाव करून राजा पाचवा महिंदा याला बंदी करून भारतात आणले व भारतातच महिंदाचा १०२९ मध्ये मृत्यू झाला. या विजयानंतर चोलांनी राजधानीचे ठिकाण अनुराधापुराहून पोलोन्नारुवाला हलवले, नगराचे नाव जयनाथमंगलम् असे बदलले आणि तेथून श्रीलंकेवर ५२ वर्षे राज्य केले. श्रीलंकेतील चोल राजांचा पराभव केल्यावर सिंहला राजा पहिला विजयबाहूनेही या शहराला आपली राजधानी बनवली आणि तेथून श्रीलंकेत सिंहला राजवंशाचा एकछत्री अंमल स्थापन केला. पोलोन्नारुवा कालखंडातले पहिला पराक्रमबाहू व निस्सानकमला हे दोन बलशाली राजे सोडले तर इतर सिंहला राजे कमकुवत निघाले. राजदरबारातील कलहांवर ताबा न ठेवता आल्याने त्यांनी सत्ता हाती ठेवण्यासाठी दक्षिण भारतातील बलवान राजांशी रोटीबेटी संबंध सुरू केले. काही कालाने याचा परिणाम दक्षिण भारतातून श्रीलंकेवर आक्रमणे होण्यात झाला. भारतीय पांडियन राजघराण्यातील 'पराक्रमा पांडियन' नावाच्या राजाने पोलोन्नारुवा राज्यावर हल्ला करून तेथे १२१२ ते १२१५ या काळात राज्य केले. त्यानंतर आर्यचक्रवर्ती राजघराण्यातला राजा कलिंग माघ याने प्रथम जाफना जिंकून तेथे आपल्या राज्याची स्थापना केली. नंतर त्याने पोलोन्नारुवा काबीज केले व तेथे १२३६ मध्ये पाडाव होईपर्यंत राज्य केले.

अश्या रितीने विविध संस्कृतींच्या राजवंशांच्या राजधानीचे स्थान असल्यामुळे पोलोन्नोरुवाच्या स्थापत्यावर अनेक भारतीय व सिंहला शैलींची छाप आहे. चोल राज्यांच्या कालात हिंदुधर्माचे प्राबल्य होते. त्या काळी शिवमंदिरांची उभारणी झाली व पायर्‍यांमध्ये वापर केला जाणार्‍या चंद्रशिलेच्या रचनेतून शिवाचे वाहन असलेल्या बैलाचे चिन्ह काढून टाकले गेले. बौद्ध कालात, पहिला विजयबाहू व पहिला पराक्रमबाहू यांच्या कालखंडांत अनेक नवीन विहारांची रचना व जुन्यांची डागडुजी केली गेली. या दोन्ही कालांत लोकमनात दबदबा निर्माण करणारे महाप्रसाद, रुग्णालये, इत्यादीसारखी बांधकामे व अनेक बागबगीचे बनवले गेले. राजकालांशी संबंधीत धर्मस्थानांना व त्या धर्मांशी निगडित शिक्षणसंस्थांना राजाश्रय मिळून त्यांचा विकास झाला. अर्थातच, या नगरीचे स्थापत्यवैभव व आकारमान १४ व्या शतकापर्यंत उत्तरोत्तर वाढत गेले. इतर काही कारणे असली तरी, मुख्यतः दक्षिण भारतातून होणार्‍या सतत आक्रमणांमुळे राजधानीचे ठिकाण पोलोन्नारुवाहून कायमस्वरूपी हलवले गेले. यानंतर हे शहर ओस पडले.

सहा शतके दुरवस्थेत गेलेल्या या शहराचे अनेक अवशेष आजही त्या शहराच्या सुवर्णकालाची झलक आपल्याला दाखवतात. चला तर, करूया वैविध्यपूर्ण पोलोन्नारुवा नगरीचा फेरफटका सुरू...

पोलोन्नारुवाचे विहंगम दर्शन (जालावरून साभार)

.

पराक्रमसमुद्र

राजा पहिला पराक्रमबाहू याचा कालखंड पोलोन्नारुवाचा सुवर्णकाल समजला जातो. या काळात व्यापार व कृषीउद्योगांची भरभराट झाली. हा राजा जलनियोजनाबाबत इतका सजग होता की आकाशातून पडणारा एकही थेंब वाया जाता कामा नये असे त्याचे मत होते. अर्थातच, पोलोन्नारुवामधील जलप्रणाल्या अनुराधापुरापेक्षा अधिक विकसित होत्या आणि त्यापैकी बर्‍याच प्रणाल्या ८-९ शतकांनंतर आजही उन्हाळी भातशेती करण्यासाठी वापरल्या जात आहेत. यातील एक पराक्रमसमुद्र नावाची जलप्रणाली संपूर्ण शहराभोवतीचा खंदक आणि शहराची जीवनवाहिनी असे दुहेरी काम करत असे. ही विशाल जलप्रणाली पाच सरोवरे/धरणे व त्यांना एकमेकांशी जोडणारे रुंद कालवे मिळून बनलेली आहे. ती बर्‍याच ठिकाणी इतकी रुंदी आहे की एका किनार्‍यावर उभे राहिल्यावर पलीकडचा किनारा डोळ्यांना दिसत नाही. तिच्या जलसाठ्यांत अनेक छोटी बेटे सुद्धा आहेत आहेत...

...
पराक्रमसमुद्राच्या भव्यतेची कल्पना देणारी दोन प्रकाशचित्रे (जालावरून साभार)

.

राजा पहिला पराक्रमबाहूचा राजवाडा, "विजयंतप्रासाद"

या थक्क करणारे स्थापत्य असलेल्या भव्य सात मजली इमारतीत एक हजार खोल्या होत्या असे म्हणतात. खोल्यांच्या एकूण संख्येबाबत दुमत असले तरी तेथे पराक्रमबाहूच्या नावाला साजेश्या संख्येच्या खोल्या असणार याची खात्री त्याला पाहिल्यावर पटते. उरलेल्या चौथर्‍यावरून व इतर अवशेषांवरून या इमारतीच्या विशालतेची कल्पना येते...

राजा पहिला पराक्रमबाहूचा राजवाडा, "विजयंतप्रासाद" ०१ : समोरील बाजूने अवलोकन

.

राजा पहिला पराक्रमबाहूचा राजवाडा, "विजयंतप्रासाद" ०२ : मागच्या बाजूने अवलोकन

या इमारतीच्या १ ते ९ मीटर जाडीच्या भिंती जवळून बघितल्यावर खरोखरच छातीवर येतात! भिंतींची इतकी मोठी जाडी बहुतेक इमारतीच्या अनेक मजल्यांचा भार तोलण्यासाठी व महालातल्या जलप्रणालीसाठी असावी. भिंतीतील मोठी छिद्रे बहुदा त्यातून लाकडी तुळया टाकून मजल्यांच्या जमिनी बनविण्यास वापरलेली असावी. ८०० वर्षे उघड्यावर निसर्गाचे आघात सहन करूनही या इमारतीचा गिलावा काही ठिकाणी उरलेला आहे. राजमहालाभोवती राजदरबारातील मंत्री, सैन्याधिकारी व सेवकांच्या घरांचे अवशेष (मुख्यतः घरांचे चौथरे) दिसतात...

राजा पहिला पराक्रमबाहूचा राजवाडा, "विजयंतप्रासाद" ०३ : मजल्यांच्या व भिंतींच्या आकारमानाचा अंदाज येण्यासाठी मानवाकृतीबरोबर घेतलेला फोटो

.

...
राजा पहिला पराक्रमबाहूचा राजवाडा, "विजयंतप्रासाद" ०४ व ०५ : भिंतींच्यामधून सांडपाणी वाहून जायची व्यवस्था व ते वाहून नेणारा नलिकामार्ग

.

राजा पहिला पराक्रमबाहूचा राजवाडा, "विजयंतप्रासाद" ०६ : महालाच्या संरक्षक भिंतीच्या पायाचे अवशेष

.

...
राजा पहिला पराक्रमबाहूचा राजवाडा, "विजयंतप्रासाद" ०७ व ०८ : महालाच्या संरक्षक भिंतीच्या पायावरची बाहेरच्या बाजूने दिसणारी नक्षी

.

राजा पहिला पराक्रमबाहूचा राजवाडा, "विजयंतप्रासाद" ०९ : स्नानकुंड

आपण केवळ अवशेष पाहत असलो तरी, स्थापत्यविषारदांनी या प्रासादाचा आराखडा बनवताना व बांधकाम करताना, तो पूर्ण झाल्यावर त्याचे वर्णन करताना "प्रचंड", "विशाल", "महा-" या विशेषणांची गरज वारंवार पडावी असा उद्द्येश डोळ्यासमोर ठेवलेला होता हे मनावर नक्कीच ठसते.

.

या परिसरात अजून बरेच लहानमोठ्या प्रासादांचे अवशेष आहेत...

अजून एका भव्य इमारतीचे (थुपारामा) अवशेष

.

शिवमंदिर

चोल राजांची राजधानी असल्यामुळे व चोलांशी लग्नसंबंध झाल्याने हिंदू असलेल्या राण्यांच्यामुळे पोलोन्नारुवामध्ये अनेक हिंदू मंदिरे होती. ती मुख्यतः शिवमंदिरे होती. मात्र या नगराचा उत्तर काल बौद्ध राजांचा असल्याने त्यातील बहुतेक सर्व नष्ट झाली अथवा केवळ अवशेषरुपात उरलेली आहेत. हे त्यातल्या त्यात बरे असलेले एका हिंदू राणीसाठी बांधलेले शिवमंदिर...

...
एका राणीचे शिवमंदिर व त्यातील पुजारीण

.

पोलोन्नारुवाचे वटदागे किंवा अवशेषमंदिर (Polonnaruwa Vatadage)

वटदागे म्हणजे (बहुतांश वेळा भगवान बुद्धाचे) अवशेष ठेवलेल्या स्तूपांचे संरक्षण करण्यासाठी त्यांच्याभोवती बांधलेले मंदिर. यांच्या स्थापत्यावर काहीसा भारतीय स्थापत्यशैलीचा प्रभाव असला तरी वटदागे हे केवळ श्रीलंकेत सापडणारे स्थापत्य आहे. वटदागेमध्ये मध्यभागी बुध्दावशेष ठेवलेला किंवा एखाद्या घटनेमुळे पवित्र समजल्या जाणार्‍या भूमीवर बांधलेला एक छोटा स्तूप असतो. त्याच्याभोवती दगडी खांब व विटांचे बांधकाम असलेली व कोरीवकाम असलेली गोलाकार इमारत असते. या इमारतींचे छप्पर बर्‍याचदा लाकडी असे.

संग्रहालयात ठेवलेले वटदागेचे प्रारूप (मॉडेल)

श्रीलंकेत सद्या फक्त दहा एकच वटदागे उरलेली आहेत. तीही बर्‍याचश्या दुरवस्थेत आहेत. पोलोन्नारुवाचे वटदागे या सर्वात उत्तम अवस्थेतले समजले जाते.

पहिल्या पराक्रमबाहूच्या कारकीर्दीत पोलोन्नारुवाचे वटदागे भगवान बुद्धाचा दात ठेवण्यासाठी बांधले गेले. त्यानंतर निस्सांका मल्ल या राजाच्या काळात येथे बुद्धाचे भिक्षापात्र ठेवले गेले.

पोलोन्नारुवाचे वटदागे किंवा अवशेषमंदिर ०१

.

पोलोन्नारुवाचे वटदागे किंवा अवशेषमंदिर ०२

.

कीर्ती विहार

हा पोलोन्नारुवामधील सर्वात मोठा व २४ मीटर उंच विहार पहिल्या पराक्रमबाहूच्या सुबद्रा (सुभद्रा) नावाच्या राणीने बांधला. याचे मूळ नाव रूपवती स्तूप होते. ९०० वर्षे निसर्गाचे आघात सहन करत हा स्तूप अजूनही मूळ रूपात राहिला आहे. याच्या बाजूला वरिष्ठ धर्मगुरु व राजघराण्यातील लोकांच्या मृत देहांवर उभारलेले अनेक छोटे स्तूप आहेत. त्यात राजा व राणीच्या नावे बांधलेले दोन स्तूप आहेत असे मानले जाते.

कीर्ती विहार

.

सतमहाल प्रासादा

पहिल्या पराक्रमबाहूच्या कारकीर्दीत बाराव्या शतकात हे मंदिर बांधले गेले. ही विटांचे बांधकाम असलेली, ९ मीटर (३० फूट) उंचीची, पिरॅमिडच्या आकाराची, कंबोडियन व थाई स्तुपशैलींतली, सात मजली इमारत तिच्या अनवट बनावटीमुळे येथील परिसरात उठून दिसते. तिच्या वास्तुविशारदाबद्दल संभ्रम आहे. हे मंदिर राजाच्या पदरी काम करणार्‍या कंबोडियन सैनिकांनी त्यांच्या उपासनेसाठी बांधले असावे असे समजले जाते. त्याला चारी बाजूने प्रवेशद्वारे आहेत व मजले चढण्यासाठी जिने आहेत. मात्र, सुरक्षिततेच्या कारणासाठी इमारतीत प्रवेश निषिद्ध आहे.

सतमहाल प्रासादा

.

राजांचे पुतळे

अवशेषांमध्ये बाहेर उघड्यावर हा सुंदर कोरीवकाम असलेला एकाकी पुतळा दिसला. तो एका राजाचा आहे या पलीकडे जास्त माहिती मिळू शकली नाही...

एका राजाचा पुतळा

पहिल्या पराक्रमबाहूचा ३.४ मीटर उंचीचा एकाच शीळेतून कोरलेला पुतळा मुख्य आकर्षणांपासून दूर एकाकी जागेत आहे असे कळले. मात्र म्हणजे तो पराक्रमबाहूचा पुतळा असण्याबाबत मतभेद आहेत. त्यामुळे वेळ वाचविण्यासाठी त्याला भेट दिली नाही. पण, वाचकांच्या सोयीसाठी त्याचे जालावरून घेतलेले चित्र देत आहे...

पहिल्या पराक्रमबाहूचा पुतळा (जालावरून साभार)

.

इथेही अनुराधापुरासारखीच अवस्था झाली. एका आकर्षणापासून दुसर्‍याकडे धावताना अजून जास्त वेळ हवा होता असे सारखे वाटत राहिले. पण पुढचा कार्यक्रमही एका महत्त्वाच्या आकर्षणाला "गल विहारा" ला भेट देण्याचा होता. त्यामुळे नाईलाजाने पोलोन्नारुवाचा निरोप घ्यावा लागला.

गल विहारा

पोलोन्नारुवाच्या आपण बघितलेल्या अवशेषांपासून जरासे दूर (अंदाजे ५ किमी) असलेले हे स्थान प्राचीन काळी राजधानीचाच भाग होते. बाराव्या शतकात पहिल्या पराक्रमबाहूने बांधलेल्या १०० मंदिरांपैकी महत्त्वाचे असलेले हे मंदिर सुरुवातीच्या काळात उत्तररामा या नावाने ओळखले जात असे. सद्या याला "गल विहार / विहारे / विहाराया" या नावांनी ओळखले जाते.

हे मंदिर म्हणजे ग्रॅनाइटच्या मोठ्या सलग कड्यांत कोरलेल्या चार बुद्धमूर्ती आहेत. कुलवंश ग्रंथाप्रमाणे मुख्य मंदिर त्यातील बुद्धमूर्ती तयार झाल्यावर उरलेल्या कड्यांत राजाने अजून तीन गुहा खोदवून घेतल्या व त्यात अजून प्रत्येकी एक मूर्ती कोरून घेतली. जरी या तीन जागांना गुहा मंदिरे म्हटले जात असले तरी त्यातली केवळ एक सोडून इतरांचे स्वरूप कड्यांत कोरलेल्या मूर्ती व कड्याला जोडून बांधलेल्या दगड्विटांच्या इमारती असेच होते. पूर्वी ही मंदिरे भित्तिचित्रांनी सुशोभित केलेली होती. आता दगडविटांची बांधकामे बहुतांशी नष्ट झाली असून कड्यांत कोरलेली बुध्दशिल्पे उघड्यावर पण बर्‍याच चांगल्या अवस्थेत शिल्लक उरली आहेत.

या मंदिराने श्रीलंकेतील बौद्धधर्मात फार महत्त्वाची कामगिरी बजावली आहे. पहिला पराक्रमबाहू सत्तेवर आला तेव्हा अभयगिरी विहार, जेतवनरामाया स्तूप आणि महाविहार यांच्यात चढाओढ चालू होती. राजाने सर्व पंथांची एकत्र परिषद बोलावून त्यांच्यात समेट घडवून आणला, भ्रष्ट धर्मगुरुंना पदच्युत केले व वरिष्ठ धर्मगुरुंकरवी "आचारसंहिता (code of conduct)" बनवून घेतली. या सर्व घडामोडी गल विहारामध्ये घडल्या आहेत आणि ती आचारसंहिता तेथे शिलालेखाच्या रूपाने कोरून ठेवलेली आहे. अर्थातच श्रीलंकेतील बौद्ध धर्मात या स्थानाचे महत्त्व फार वरचे आहे. त्याच्या सुरुवातीपासून अखेरपर्यंत हे महत्त्वाचे बौध्दधर्मशिक्षणाचे स्थान होते. पोलोन्नारुवाच्या पाडावानंतर उत्तररामा (गल विहारा) अनवस्थेत गेले.

गल विहारातील चार मूर्ती

गल विहारातल्या ग्रॅनाइट मध्ये कोरलेल्या या बुद्धमूर्ती प्राचीन सिंहली शिल्पकलेचे उत्तम उदाहरण समजले जाते. एकाच सलग कड्याचा उपयोग करायचा असल्याने अर्थातच प्रत्येक मूर्तीची उंची ती ज्या ठिकाणी आहे तेथील प्रस्तराच्या उंचीवर अवलंबून आहे. प्राचीन काळी त्यांच्यावर सुवर्णलेप चढवलेला होता, जो आता अर्थातच नष्ट झालेला आहे. या मूर्तींच्या कोरीवकामात अनुराधापुरा शैलीपासून बरीच फारकत घेतली आहे व त्यांच्यावर अमरावती शैलीचा मोठा प्रभाव आहे. उदाहरणार्थ, मूर्तींचे भालप्रदेश जास्त विस्तीर्ण आहेत व वस्त्रांच्या घड्या एकेरी ऐवजी दुहेरी रेखांनी कोरलेल्या आहेत.

चला, आता आपण डावीकडून उजवीकडे एक एक करत बुद्धमूर्ती पहायला सुरुवात करूया...

१. मुख्य आसनस्थ बुद्धमूर्ती

कड्याकडे पाहिले असता सर्वात डावीकडे ४.६३ मीटर (१५ फूट २.५ इंच) उंच ध्यानमुद्रेत कमलासनावर बसलेल्या बुद्धाची मूर्ती आहे. आसनाच्या चौथर्‍यावर फुले व सिंहांची नक्षी आहे. मूर्ती दगडात कोरल्यावर तिच्या भोवती तयार झालेल्या कक्षाच्या मागील भिंतीवर सुशोभित कोरीव खांब, मूर्तीच्या मस्तकावर मकरतोरण व तोरणाच्या बाजूला मूळ मूर्तीच्याच चार प्रतिमा कोरलेल्या आहेत. ही सगळी चिन्हे प्राचीन सिंहला शैलीत विरळ असून, हा बहुतेक महायान पंथाचा प्रभाव असावा.

१. मुख्य आसनस्थ बुद्धमूर्ती

.

२. विद्याधर गुहेतली आसनस्थ बुद्धमूर्ती

दगडात कोरलेल्या १.४ मीटर खोल विद्याधर नावाच्या गुहेत असलेली ही १.४ मीटर (४ फूट ७ इंच) उंचीची आसनस्थ बुद्धमूर्ती इथली सर्वात छोटी आहे. या मूर्तीचे कमलासन पहिल्या मूर्तीप्रमाणेच कोरीव सिंहांनी सुशोभित केलेले आहे. मागच्या भिंतीवर पहिल्या मूर्तीपेक्षा जास्त बारकाव्यांसह सिंहासन व छत्र कोरलेले आहे. बाजूला चामरे घेतलेले सेवक आहेत. बुद्धाच्या डोक्यामागे प्रभामंडल आहे. त्याच्या प्रत्येक बाजूला एक चतुर्भुज मूर्ती आहे. पुरातत्त्वज्ञ बेल याच्या मते उजवीकडील मूर्ती ब्रह्माची व डावीकडील विष्णूची आहे.

२. विद्याधर गुहेतली आसनस्थ बुद्धमूर्ती

.

३. उभी मूर्ती

ही मूर्ती ६.९३ मीटर (२२ फूट ९ इंच) उंच आहे आणि इतर मूर्तींच्या तुलनेने कमी उंचीच्या कमळाच्या आकाराच्या चौथर्‍यावर उभी आहे. हाताची घडी केलेली ही मूर्ती काहीशी मागच्या कातळाचा आधार घेऊन उभी आहे.

नेहमीच्या शिरस्त्यांना धरून नसलेली मुद्रा असलेल्या या मूर्तीबाबत तज्ज्ञांत मतभेद आहेत. ते असे :

१. ही बुद्धमूर्ती नाही.

२. मूर्तीच्या चेहर्‍यावरील दु:खी भाव आणि शेजारील (तिच्या डाव्या बाजूची) बुद्धाची महापरिनिर्वाणावस्थेतील मूर्ती पाहता ही मूर्ती शोक करणार्‍या भिक्कू आनंदाची आहे. परंतू मध्यभागी असलेल्या कातळाच्या भिंतीचे अवशेष पाहता या दोन मूर्ती एकमेकाशेजारी असल्या तरी वेगवेगळ्या कक्षांत होत्या असे दिसते. त्यामुळे या दाव्याचा जोर बराच कमी होतो.

३. परनविथाना या श्रीलंकन पुरातत्त्वज्ञाच्या मते ही "परदु:खदु:खिता मुद्रा" (दुसर्‍याच्या दु:खाने दु:खी झालेला बुद्ध) आहे. मात्र ही मुद्रा सिंहली स्थापत्यात फारशी दिसत नसल्याने या दाव्याला फारसा पाठिंबा नाही.

४. अजून एक मतप्रवाह असे मानतो की ही मूर्ती ज्ञानप्राप्ती झाल्याच्या दुसर्‍या आठवड्यातील बुद्धाची आहे व बुद्ध बोधी वृक्षाकडे निवारा दिल्याबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करत आहे.

५. कुलवंश ग्रंथात इतर तीन मूर्तींचा उल्लेख आहे पण हिचा उल्लेख नाही. त्यामुळे ही मूर्ती वेगळ्या (अगोदरच्या) कालखंडात कोरली गेली असावी.

इतिहासाच्या बाबतीत मतभेद असले तरी गल विहारातील ही सर्वात उंच मूर्ती तिच्या आकारमानाने व कोरीवकामाच्या कौशल्याने आपल्या मनात भरते...

३. उभी मूर्ती

.

४. महानिर्वाणमुद्रेतील बुद्धमूर्ती

ही १४.१२ मीटर (४६ फूट ४ इंच) लांबीची महानिर्वाणमुद्रेतील बुद्धमूर्ती गल विहारातील सर्वात मोठी मूर्ती आहे. बुद्ध उजव्या कुशीवर झोपलेला असून उजवा हात डोके व डोक्याखालच्या लोडामध्ये ठेवलेला आहे. हा लोड इतका कौशल्याने कोरला आहे की कापसाने भरलेल्या लोडाचा डोक्याच्या भाराने बदललेला आकार स्पष्ट दिसतो. डावा हात शरीरावर डाव्या मांडीपर्यंत सरळ ठेवलेला आहे. उजव्या हाताच्या व पायाच्या तळव्यांवर कमलचिन्ह आहे. डाव्या पायाचा अंगठा उजव्या पायाच्या अंगठ्याच्या तुलनेने मागच्या बाजूला आहे... हे महापरिनिर्वाणचिन्ह आहे. (निद्रावस्थेत असलेल्या बुद्धाच्या पायाचे अंगठे पुढेमागे नसतात, उभ्या रेषेत बरोबर एकमेकावर असतात.) सर्वसाधारण बुद्धमूर्तीप्रमाणे या मूर्तीचा पाया कमलासनाचा नसून केवळ तासलेल्या समतल खडकाचा आहे. प्रस्तरात आजूबाजूला कोरलेल्या खांबांचे व खाचांचे अवशेष पाहता या मंदिरावर पूर्वी लाकडी छत असावे असा कयास आहे.

४. महानिर्वाणमुद्रेतील बुद्धमूर्ती

.

गल विहाराकडून तिवांका प्रतिमागृह या पुढच्या आकर्षणाकडे जाताना मार्गदर्शकाने वाटेत थांबून एक छोटेसे स्नानकुंड दाखवले. आकाराने फार मोठे नसले तरी हे कमलकुंड त्याच्या प्रमाणशीर आकाराच्या व उत्तम तासलेल्या कमळांच्या पाकळ्यांच्या आकाराच्या पायर्‍यांमुळे श्रीलंकेतील प्राचीन स्थापत्यकारांच्या कौशल्याचे उदाहरण समजले जाते...

कमलकुंड

.

तिवांका पिलिमागे / तिवांका प्रतिमागृह (Tivanka Pilimage / Image House)

पोलोन्नारुवातील जेतवनरामा स्तूपाच्या आधिपत्याखालील ४०.५३ X २०.४२ मीटर (१३३ X ६७ फूट) आकाराचे हे प्रतिमागृह १२ व्या शतकात पहिल्या पराक्रमबाहूने बांधले. त्याच्या भिंतींची रुंदी २ ते ३.६ मीटर (७ ते १२ फूट) असल्याने मंदिराच्या अंतर्भागाचा आकार बराच कमी झाला आहे.

मंदिरामधील बुद्धाच्या ६.४ मीटर (२१ फूट) उंचीच्या मूर्तीत त्याच्या अंगाला असलेल्या तीन ठिकाणच्या (खांदे, कंबर व गुडघा) वक्रतेमुळे या मंदिराचे तिवांका हे नाव पडले आहे. ही मूर्ती विटांमध्ये बनवली गेली व नंतर गिलावा देऊन तिला रंग दिला गेला. मूर्तीला बरीच हानी पोहोचलेली आहे. मी भेट दिली तेव्हा या मूर्तीसकट संपूर्ण मंदिराचा जीर्णोद्धार चालू होता...

तिवांका प्रतिमागृह ०१ : मंदिरातील उभी बुद्धमूर्ती

मूळ मंदिराचे छप्पर विटांनी बांधलेले व घुमटाकार होते. त्याला गण आणि बटूंच्या आधार देणार्‍या मूर्ती होत्या. त्याचा फक्त काही भागच उरलेला होता. त्यातील विटा व शिल्पांचा ढीग इमारतीशेजारी पडलेला होता. मंदिराचा काही भागच पर्यटकांसाठी खुला होता. मंदिराच्या सर्वच भिंतींवर जातक कथांमधले व बुद्धाच्या जीवनाशी संबंधीत इतर प्रसंग रंगवलेले आहेत. ही चित्रे पोलोन्नारुवा कालखंडातील भित्तिचित्रांचा उत्तम नमुना समजली जातात. चित्रांमध्ये प्रामुख्याने विटकरी तांबडा, पिवळा व हिरवा रंग वापरलेला आहे. अनेक शतके दुरवस्थेत असूनही ही चित्रे चित्रकारांच्या कौशल्याची झलक दाखवतातच.

त्यातली ही काही चित्रे...

तिवांका प्रतिमागृह ०२

.

तिवांका प्रतिमागृह ०३

.

तिवांका प्रतिमागृह ०४

.

तिवांका प्रतिमागृह ०५

.

तिवांका प्रतिमागृह ०६

मंदिरातल्या अपुर्‍या उजेडामुळे व चित्रांच्या बरेच जवळ उभे राहून फोटो घ्यावे लागत असल्याने चित्रांची प्रत तेवढी चांगली नाही यासाठी क्षमस्व.

विटकामाने बनवलेले सुशोभित खांब, खिडक्या, विविध शिल्पे व इतर कलाकुसरीने मंदिराच्या बाहेरच्या भिंती सजवलेल्या आहेत. या कलाकुसरीवर पल्लव शैलीची छाप आहे. भितींना बरीच हानी पोहोचलेली असली तरी त्यांच्या अवशेषांवरून त्यांच्या गतवैभवाची कल्पना येते...

तिवांका प्रतिमागृह ०७

.

तिवांका प्रतिमागृह ०८

.

तिवांका प्रतिमागृह ०९

.

तिवांका प्रतिमागृह हे ठिकाण मूळ आराखड्यात असले तरी त्याच्याबाबत मला फारशी माहिती नव्हती. अचानक समोर आलेला हा कलेचा खजिना सुखद आश्चर्य देऊन गेला. त्यामुळे खूश होऊन, श्रीलंकेचे प्राणीवैभव पाहण्यासाठी कौडुल्ला राष्ट्रीय उद्यानाच्या दिशेने, पुन्हा एकदा हिरवाईने भरलेल्या रस्त्यावरून प्रवास सुरू केला.

कौडुल्ला राष्ट्रीय उद्यान

इ स २००२ मध्ये उद्घाटन झालेले ६६५६ हेक्टर आकाराचे कौडुल्ला राष्ट्रीय उद्यान हे श्रीलंकेतले पंधरावे आणि सर्वात नवीन राष्ट्रीय उद्यान आहे. राजा महासेनाने बांधलेल्या प्राचीन कौडुल्ला तलावाच्या सभोवती पसरलेला हा परिसर राष्ट्रीय उद्यान, वन्यप्राण्यांसाठी अभयारण्य आणि पर्यावरण पर्यटनस्थल आहे. हे विविध सदाहरित वृक्षसंपत्ती व प्राणीसंपत्तीने भरलेले आहे. हरिणे, बिबटे, अस्वल इत्यादी अनेक प्राण्यांचे, पक्षांचे आणि विविध विषवृत्तिय वृक्षवल्लींचे घर असलेले हे अरण्य त्यात विहरणार्‍या जंगली हत्तींमुळे जगप्रसिद्ध पर्यटक आकर्षण झाले आहे.

या अभयारण्याच्या माहितीपत्रकाप्रमाणे तेथे सस्तन प्राण्यांच्या २४ प्रजाती आहेत, सरपटणार्‍या प्राण्यांच्या २५ प्रजाती, पक्षांच्या १६० प्रजाती आणि तेथील तलावांत माश्यांच्या २६ प्रजाती आहेत. हे सगळे असले तरी पर्यटकांसाठी मुख्य आकर्षण इथले सुमारे २५० हत्ती आणि बिबट्या हेच असते ! येथील हत्ती बघण्यासाठी ऑगस्ट-सप्टेंबर हे सर्वात उत्तम महिने समजले जातात, कारण या कालात इतर कमी पाण्याच्या ठिकाणांहून कौडुल्ला तलावातील पाण्यामुळे हत्ती येथे आकर्षित होतात.

चला तर मग सफारी जीपमध्ये बसून आपल्या मार्गदर्शकासह कौडुल्ला उद्यानाच्या सफरीला...

उद्यानाच्या ऑफिसातून तिकिट काढून आपली सहल सुरू होते. हिरव्यागार जंगलातून जीपचा जवळ जवळ अर्ध्या तासाचा प्रवास झाल्यावर आणि अनेक लहान मोठी तळी गेली तरी हत्ती नजरेस न आल्याने जरासे नाराज व्हायला झाले.

कौडुल्ला राष्ट्रीय उद्यान ०१

पण, मार्गदर्शक "उन्ह जरा उतरल्यावरच हत्ती उघड्यावर येतात", "काळजी करू नका, जरा पुढे गेल्यावर हत्तींची हद्द सुरू होईल" अशी सतत समजूत काढत होता. निराशेच्या कड्यावर पोचलो असताना एका मोकळ्या मैदानावर आलो आणि अचानक बाजूच्या झाडीतून एक हत्तींचे छोटेसे कुटुंब बाहेर आले आणि उघड्यावरच्या गवताचा समाचार घेऊ लागले...

कौडुल्ला राष्ट्रीय उद्यान ०२

दहा पंधरा मिनिटे तेवढ्यावर गेल्यावर तेवढेच बघायला इथे इतका वेळ आणि पैसा खर्च करून आलो होतो काय हे मनात येत होते. एकदोनदा तसे मार्गदर्शकाला बोलूनही झाले. या सर्व वेळेत आमची जीप कौडुल्ला तळे आणि त्याभोवतीचे जंगल यांच्या मधल्या मोकळ्या रुंद गवताळ पट्टीतून पुढे पुढे जात राहिली. आणि अचानक मार्गदर्शक ओरडला, "टस्कर !". टस्कर म्हणजे मोठे सुळे असलेला पूर्ण वाढीचा नर हत्ती. दूरवर झाडीतून आपल्याच मस्तीत उधळत एक मोठा हत्ती बाहेर पडत होता. इतक्या दुरूनही त्याचे पांढरे सुळे चकाकताना दिसत होते...

कौडुल्ला राष्ट्रीय उद्यान ०३ : टस्कर (सुळे असलेला नर हत्ती)

आम्ही त्याच्या जवळ जाईपर्यंत तो टस्कर झाडीच्या पासून बर्‍यापैकी बाहेर मोकळ्या गवताळ मैदानावर पोहोचला होता. जणू आम्हाला त्याचा फोटो काढायचा आहे हे जाणून तो आमच्या समोर जंगलच्या जनरलसारखी अटेन्शन पोज घेऊन उभा राहिला...

कौडुल्ला राष्ट्रीय उद्यान ०४ : टस्कर (सुळे असलेला नर हत्ती)

श्रीलंकन नर हत्तींमध्ये टस्करचे प्रमाण ७% आहे असे म्हटले जाते. पण, २०११ च्या गणनेत ते २% इतके कमी झाले आहे असे आढळले. त्यामुळे, मोठे सुळे असलेल्या पूर्ण वाढीचा जंगली नर हत्ती त्याच्या नैसर्गिक परिसरात बघून तेथे आल्याचे चीज झाले ! जंगली टस्करच्या फार जवळ जाणे धोक्याचे ठरू शकते. कारण त्याचा मूड खराब असला तर तो चाल करून येऊ शकतो व त्याच्या धडकेत जीपला उलटवण्याची ताकद असते. आपल्या पिलांना किंवा कळपाला धोका पोहोचेल असा संशय आल्यास मोठ्या माद्याही हल्ला करू शकतात. सुदैवाने (बहुतेक त्यांना प्रवाशांची सवय झाली असल्याने असावे, पण) टस्करने किंवा इतर कोणत्याही हत्तीने आक्रमक पवित्रा न घेता त्यांचे चरणे चालू ठेवले ! फारतर एखाद्या वेळेला उपटलेले गवत सोंडेने आमच्या दिशेने उडवून स्वागत केले !... किंवा कदाचित हा त्यांचा "हे गवत पडेल त्याच्या पुढे येऊ नका, नाहीतर..." असा इशाराही असेल !

अभयारण्याचा प्रशिक्षित मार्गदर्शक व अनुभवी चालक बरोबर असल्याने आमची गाडी हत्तींपासून नियमाप्रमाणे बसणारे सुरक्षित अंतर राखून होती. शिवाय जर काही धोका वाटला तर पटकन जीप दूरवर नेता येईल अशी तिची दिशा व चाल चालक सतत ठेवत होता. त्यामुळे, जंगली हत्तींना १५-२५ मीटर इतक्या जवळून बघायला मिळण्याचा थरार अनुभवायला मिळाला !

टस्कर बहुदा एकांडे राहतात. हत्तींची कुटुंबव्यवस्था मातृसत्ताक असते. एक मुख्य माता, इतर अनेक माद्या व त्या सगळ्यांची पिले असे कुटुंब असते. पुढे जाता जाता एकामागोमाग एक अनेक हत्ती कुटुंबे जंगलातून गवताळ भागावर बाहेर येताना दिसू लागली...

कौडुल्ला राष्ट्रीय उद्यान ०५

.

...
कौडुल्ला राष्ट्रीय उद्यान ०६ व ०७

मधून एखादा टस्करही दर्शन देत होता...

कौडुल्ला राष्ट्रीय उद्यान ०८

.

थोडे पुढे गेल्यावर कौडुल्ला सरोवराचा मुख्य पाणलोट समोर आला. नवीन सुधारणांमुळे सरोवराच्या पाणसाठ्यात बरीच वाढ झाल्याने व काही वर्षांच्या अतिवृष्टीने शेजारच्या अरण्याचा काही भाग गिळंकृत केला आहे. पाण्याने वेढले गेल्यामुळे मृत झालेल्या वृक्षांच्या खोंडांमुळे सरोवरात नवशिल्पकलेचे प्रदर्शन दिसत होते...

कौडुल्ला राष्ट्रीय उद्यान ०९

दूरवर सरोवराच्या एका उथळ भागात प्रवासी पक्षांचे थवे जमा झालेले दिसत होते. तिथला मार्ग चिखलातून जात असल्याने, माझे पक्षांसंबंधीचे ज्ञान "दिव्य" असल्याने आणि वेळेच्या नियोजनामुळे त्यांचे दुरूनच दर्शन घेतले...

कौडुल्ला राष्ट्रीय उद्यान १०

.

त्यानंतर आम्ही जंगलात शिरून बिबट्याचा शोध घेण्याचा प्रयत्न केला. इथल्या बिबट्यांची संख्या हाताच्या बोटावर मोजण्याइतपतच आहे. त्यामुळे त्याचे दर्शन फार कमी वेळा होते ही सूचना देण्याची सावधगिरी मार्गदर्शकाने अगोदरच दिलेली होती. त्यामुळे फार अपेक्षा नव्हतीच. दोन तीन वेळा इतर जीपमधल्या मार्गदर्शकांच्या सूचनेवरून इकडे तिकडे फेर्‍या मारल्यावर व अंधार होऊ लागल्यावर उद्यानाच्या बाहेर पडण्याची वेळ जवळ येऊ लागली. अर्थात, परतीच्या वाटेला लागणे भाग पडले.

वाटेत अभयारण्याच्या इतर सभासदांनी दर्शन दिले त्यांचे काही फोटो पुढे देत आहे...

कौडुल्ला राष्ट्रीय उद्यान ११ : कोल्हा

.

पाठीवर फारच सुंदर नक्षी असलेल्या या कासवमहाराजांनी आमची वाट अडवली. उद्यानाच्या नियमाप्रमाणे त्याला त्याच्या गतीने रस्ता ओलांडू दिला. त्यानेही आमच्याकडे पूर्ण दुर्लक्ष करून, एखाद्या राजासारखी त्याची कासवगती कायम राखून, आरामात रस्ता ओलांडला. तेवढ्या वेळात जीपमधून खाली उतरून त्याचे फोटो काढले. त्यातला हा एक...

कौडुल्ला राष्ट्रीय उद्यान १२ : कासव

.

वाटेत हे मारुतरायाचे श्रीलंकेतले काही वंशज दिसले...

कौडुल्ला राष्ट्रीय उद्यान १३ : माकडे

.

अभयारण्याच्या सीमेवर तिकिटघराला लागून तेथिल प्राण्यांसंबंधी एक संग्रहालय आहे. परतण्याअगोदर त्याच्यात एक धावती फेरी मारली...

कौडुल्ला राष्ट्रीय उद्यान (संग्रहालय) १४ : चितळांची शिंगे व सापाची कात

.

कौडुल्ला राष्ट्रीय उद्यान (संग्रहालय) १५ : अभयारण्यातल्या लहान आकाराच्या प्राण्यांचे सांगाडे

.

कौडुल्ला राष्ट्रीय उद्यान (संग्रहालय) १६ : फॉर्मॅलिनमध्ये ठेवलेले हत्तीचे नवजात अर्भक

.

कौडुल्ला राष्ट्रीय उद्यान (संग्रहालय) १७ : हत्तीची कवटी

.

कौडुल्ला राष्ट्रीय उद्यान (संग्रहालय) १८ : प्राण्यांच्या पायांचे ठसे

.

परतीच्या वाटेवर रस्त्याच्या बाजूच्या गवतामध्ये मधूनच एखादा मोर दर्शन देत होता...

कौडुल्ला राष्ट्रीय उद्यान १९ : परतिच्या वाटेवर

.

आजूबाजूच्या हिरव्यागार निसर्गामध्ये मधून मधून एखादी छोटीशी वस्ती दिसत होती...

कौडुल्ला राष्ट्रीय उद्यान २० : परतिच्या वाटेवर

.

हॉटेलवर पोहोचल्यावर मस्तपैकी शॉवर घेऊन परत ताजातवाना झालो. परतताना मार्गदर्शकाशी वाटाघाटी करून जवळचे एक रेस्तराँ हेरून ठेवले होते. तेथे जाऊन तेथिल शाकाहारी मेन्युवर निवडला. चार भाज्या, एक डाळ आणि भजीसदृश्य पदार्थ आणि भात असा मेन्यु होता. भूक खवळलेली होतीच. चव अत्यंत उत्तम नसली तरी बर्‍यापैकी होती...

पोलोन्नारुवामधले संध्याकाळचे जेवण

.आजचा तिसरा दिवस जरा जास्तच उत्सुकतेने उजाडला. आज सिगिरियाला भेट द्यायची होती. मी जे काही वाचले होते व जी चित्रे पाहिली होती त्यावरून माझ्या दृष्टीने, सिगिरिया हे निसर्ग व मानवी स्थापत्याच्या सहकार्याने बनलेले श्रीलंकेतील सर्वात मोठे आश्चर्य आहे. अर्थातच, आज उत्सुकता प्रचंड ताणली गेली होती. त्यामुळे न्याहारी वगैरे करून ठरलेल्या वेळेच्या पंधरावीस मिनिटे अगोदरच तयार होऊन गाडीची वाट पाहत बसलो होतो.

तिसर्‍या दिवसाचा कार्यक्रम असा होता...

सिंहलव्दीपाची सहल : तिसरा दिवस : पोलोन्नारुवा --> सिगिरिया --> माताले येथील मसाल्यांच्या झाडांची बाग
--> कँडी (वस्ती) (मूळ नकाशा जालावरून साभार)

*********************************

आम्ही निघालो आणि पंधरा मिनिटातच गाडी थांबवून आमचा गाईड-कम-ड्रायव्हर म्हणाला, "उतरा". आजूबाजूला तर एक छोटे गाव दिसत होते आणि सिगिरियाच्या चित्रांत पाहिले त्यासारखे काहीच दूरान्वयानेही काहीच दिसत नव्हते. साहजिकच मी विचारले, "अरे इतक्यात सिगिरिया आले ? कुठे आहे ?"

"सर, तुम्ही हत्तीची सफारी बुक केलीय. ती इथे करून मग सिगिरियाला जायचे आहे. सिगिरियाहून इथे परत यायला उलटे पडेल."

सिगिरियाच्या स्वप्नांत काल रात्रीपासून गुंगून गेल्यामुळे ही गजराज सफारी मी पूर्णपणे विसरून गेलो होतो ! हबाराना नावाच्या त्या गावात गाडीतून उतरून पाच एक मिनिटे चालून गेल्यावर आमची वाट पाहणारे राजेशाही वाहन राजेशाही थंडपणाने त्याच्यासमोर पडलेला पाला खाताना दिसले. गजराजाच्या मालकाने मार्गदर्शकाशी थोडेसे खलबत केल्यावर, गजराजावर आसन बांधून, त्याला आमच्या मानमराबताला साजेसे सजवायला सुरुवात केली...

आमचे वाहन सजवून तयार होताना

पंधरा मिनिटांचा सजावटीचा सोपस्कार झाल्यावर, गजराजावर स्वार होऊन, आम्ही एक तासभर रपेट मारून गावाशेजारच्या जंगलाचे अवलोकन केले...

गजसफारी

अश्या तर्‍हेने राजाला साजेसे स्वागत झाल्यावर आम्ही प्राचीन श्रीलंकेतील राजाच्या राजधानीला आणि त्यातल्या जगप्रसिद्ध अनवट राजवाड्याला भेट देण्यासाठी निघालो.

*********************************

सिगिरिया किंवा सिंहगिरिया (Lion Rock)

कुलवंश नावाच्या ग्रंथाप्रमाणे पाचव्या शतकात राजा काश्यप (इ स ४७७ ते ४९५) याने वसवलेली ही राजधानी निसर्ग व मानवी स्थापत्याचा एक अद्भुत आविष्कार आहे. चारी बाजूंनी खडे कडे असलेला एक २०० मीटर (६६० फूट) उंचीचा व माथ्यावर विशाल सपाटी असलेला हा प्रस्तर या राजधानीचा मर्मबिंदू आहे. प्रस्तरमाथ्यावर असलेला भव्य राजवाडा, तेथे नेणार्‍या सिंहपायर्‍या आणि वर जायला प्रस्तराच्या कड्यांत खोदलेला भित्तिचित्रांनी सुशोभित केलेला मार्ग; या सगळ्यात मानवी कल्पकतेची, धैर्याची, चिकाटीची आणि स्थापत्यशास्त्राची परिसीमा गाठलेली आहे यात संशय नाही. येथील भव्य सिंहद्वारामुळे या परिसराला सिगिरिया (सिंहगिरिया) हे नाव पडले आहे.

सिगिरिया युनेस्कोप्रणित जागतिक वारसा स्थान आहे. ते प्राचीन शहररचनेचे चांगल्या अवस्थेत असलेले उदाहरण म्हणूनही जगप्रसिद्ध आहे.

या परिसरात पाच हजार वर्षांपासून मानववस्ती असल्याचे पुरावे सापडले आहेत. येथील मानवी हस्तक्षेपाने विकसित केलेल्या गुहांत इ स पूर्व तिसर्‍या शतकापासून बौद्ध भिक्कूंची वस्ती असल्याचे शिलालेखीय पुरावे आहेत. इ स ४७७ मध्ये राजा धातुसेनाच्या सामान्य कूलातील पल्लववंशिय दासीपासून झालेल्या मुलाने, काश्यपाने, बंडाळी करून राजसत्ता बळकावली व राजाला भिंतीत चिणून त्याचा वध केला. यात त्याला राजाचा पुतणा असलेल्या सेनापतीने मदत केली. राजगादीचा खरा वारसदार, युवराज मुगलन, दक्षिण भारतात पळून गेला. दक्षिण भारतातील राजांच्या मदतीने मुगलन आपल्यावर हल्ला करेल या भितीने काश्यपने राजधानीचे ठिकाण अनुराधापुराहून सिगिरियाला हलवले. त्याच्या राज्यकालात त्याने हा जंगली भाग विकसित करून सिंहप्रस्तरावर व त्याच्या भोवती अनेक प्रासाद, बागा,निवासी जागा आणि संरक्षक बांधकामे करून एका आदर्श नगराची रचना केली.

पित्याचा वध केल्यामुळे काश्यप धर्मगुरुंच्या व जनतेच्या मनातून उतरला होता. त्याने राजधानी अनुराधापूराहून दुसरीकडे हलवण्याचे हे सुद्धा एका कारण होते. सिगीरीया स्थापत्य व सौंदर्याचा एका उत्तम आविष्कार बनविण्यामागे जनतेच्या मनात परत स्थान मिळवणे हा उद्येश होता असे मानले जाते. काश्यपने हे शहर बनवण्याची प्रेरणा "अलकनंदा" या कुबेराची राजधानी असलेल्या पौराणिक शहरावरून घेतली होती. थोडक्यात त्याला "पृथ्वीवरचा स्वर्ग" निर्माण करायचा होता. अर्थातच त्याची नवीन राजधानी सर्व प्रकारे अतुलनीय बनवण्यात त्याने कोणती कसर सोडली नाही. जागेची निवड करण्यात वापरलेल्या कल्पनाशक्तीमुळे हे शहर अतुलनीय होण्यात महत्त्वाची मदत झाली आहे (इंग्लिशमध्ये म्हणतातच ना की, "लोकेशन, लोकेशन, लोकेशन !") …

सिगिरियाच्या स्थानाचे दुरून केलेले सिंहावलोकन (जालावरून साभार)

इतके आव्हानात्मक व अनवट स्थान निवडल्यावर तेथे नगर वसवायला राजा व त्याच्या स्थापत्यकारांना जेवढी स्फुर्ती मिळाली असेल त्याच्या शंभर पट जास्त कल्पनाशक्ती व श्रम खर्च करायला लागेल असणार... "१% इन्स्पिरेशन अँड ९९% परस्पिरेशन" चे हे अगदी चपखल उदाहरण आहे !

मुगलनने आपली सेना जमा करून इ स ४९५ मध्ये काश्यपवर हल्ला केला व त्याचा पराभव करून सत्ता मिळवली, सिगिरियाचे बौद्ध मठात रूपांतर केले व राजधानी परत अनुराधापुराला हालवली. येथील मठ १४व्या शतकात बंद होऊन ही जागा ओसाड झाली. अनवस्थेत गेलेली आणि घनदाट जंगलाने वेढलेली ही जागा इ स १८३१ मध्ये एका ब्रिटिश अधिकार्‍याच्या नजरेस पडली व त्यानंतर येथे मधून मधून छोट्या प्रमाणावर काम केले गेले. १९८२ पासून श्रीलंकेच्या सरकारने या जागेच्या विकासात व जीर्णोद्धारात मोठ्या प्रमाणात रस घेतला आहे.

ड्युरान ड्युरान याने १९८२ मध्ये चित्रित केलेल्या "सेव अ प्रेयर" हा व्हिडिओ सिगिरिया येथे चित्रित केला आहे. "फाऊंटन ऑफ पॅराडाईज" या आर्थर क्लार्कने लिहिलेल्या कादंबरीतले अनेक प्रसंग सिगिरिया (कादंबरीतले या जागेचे नाव डेमन रॉक असे आहे) येथे घडतात.

******

चला तर, इतकी पार्श्वभूमी माहीत करून घेतल्यावर, आता आपण सिगिरियाची सहल सुरू करूया...

या शहराच्या सद्याच्या अवशेषांचे विहंगम दृश्य आणि आराखडा पाहिला तरी त्याच्या प्राचीन सौंदर्याची चांगली झलक दिसते. ही दोन चित्रे आपल्याला शहराचा फेरफटका मारताना व तेथील आकर्षणांची स्थाने समजावून घ्यायला खूपच उपयोगी पडतील...

सिगिरिया : अवशेषांचे विहंगम दृश्य (श्रीलंकेच्या मध्यवर्ती सांस्कृतिक कोशाच्या प्रकाशनातून साभार)
खालून वर: खंदकाकडे जाणारा मुख्य रस्ता व त्याच्या बाजूचे बाह्यशहराचे अवशेष, आजही पाण्याने भरलेला पश्चिमेकडील बाह्यखंदक, खंदकाच्या आत मध्यरस्त्याच्या दोन्ही बाजूला असलेली जलोद्याने व सिंहप्रस्तर

.

सिगिरिया : अवशेषांचा आराखडा (श्रीलंकेच्या मध्यवर्ती सांस्कृतिक कोशाच्या प्रकाशनातून साभार)
१. बाहेरील संरक्षक खंदक आणि रस्ता (आकृतीच्या तळाशी दिसत असलेला खंदक सिंहप्रस्तराच्या पश्चिमेला आहे),
२. प्राचीन दगडी गढी (मापगला), ३. संरक्षक भिंतींच्या बाहेरील शहर, ४. आतील संरक्षक खंदक आणि रस्ता, ५. प्रवेशद्वारे,
६. जलोद्याने, ७. शिलोद्याने, ८. उतारावरील (टेरेस) उद्याने, ९. दर्पणभित्तिका व भित्तिचित्रे, १०. सिंहमंच,
११. प्रस्तरमाथ्यावरचा राजवाडा व १२. संरक्षक भिंतींच्या आतील शहर

******

संरक्षक बाह्यखंदक

काश्यपची राज्यावर येण्याची पार्श्वभूमी पाहिली असता या शहराला प्रबळ संरक्षण व्यवस्थेची गरज होती. हे शहर सर्व बाजूंनी उत्तम खंदकांनी वेढलेले होते हे पंधराशे वर्षांनंतर खंदकांच्या आजही उरलेल्या भागांच्या अवस्थेवरून सहज ध्यानात येते...

सिगिरिया : पाण्याने भरलेला बाह्यखंदक

******

उद्याने

इथल्या उद्यानांची रचना आणि अवशेष त्यांच्या वयाच्या मानाने खूपच चांगल्या अवस्थेत राहिलेले आहेत. ही जगातली सर्वात जुनी भूव्यवस्था (लँडस्केपिंग) केलेली उद्याने आहेत असे मानले जाते. अर्थातच, ही उद्याने इथल्या मुख्य आकर्षणांमध्ये गणली जातात.

येथील उद्यानांचे मुख्यतः चार प्रकार आहेत :
१. जलोद्यान (वॉटर गार्डन),
२. शिलोद्यान (बुल्डर गार्डन),
३. उतारावरील उद्यान (टेरेस गार्डन) आणि
४. लेण्याच्या बाजूला असलेले उद्यान (केव्ह गार्डन).

१. जलोद्यान (वॉटर गार्डन)

हे सिगिरियाचे एक महत्त्वाचे पर्यटक व स्थापत्यशास्त्रीय आकर्षण आहे. पश्चिमेकडील खंदक ओलांडून शहरात शिरल्यावर आपल्याला मध्यमार्गाच्या दोन्ही बाजूस असलेली जलोद्याने दिसतात. जलोद्यानांना शहराभोवतीच्या खंदकातून उघड्या प्रवाहांनी व भूमीगत नलिकांनी पाणीपुरवठा होतो. उद्यानांच्या सभोवती व आत पाण्याचे लहान-मोठे प्रवाह फिरवलेले आहेत. या प्रवाहांची रचना उद्यान सुशोभित करत असतानाच फुलझाडांच्या वाफ्यांना, जलकुंडांना व कारंज्यांना पाण्याचा सतत पुरवठा होईल अशी बनवलेली आहे. ..

सिगिरिया : मुख्य जलोद्यानांचा आराखडा (श्रीलंकेच्या मध्यवर्ती सांस्कृतिक कोशाच्या प्रकाशनातून साभार)

येथील चौकोनी रचना असलेले जलप्रवाह, कुंडे व फुलझाडांच्या वाफ्यांची "चारबाग" नावाची बाग, अश्या प्रकारच्या बागेचे जगातील सर्वात जुने प्रारूप (मॉडेल) समजले जाते.

एका ९० मी X ३० मी आकाराच्या जलोद्यानाचे बर्‍याच चांगल्या अवस्थेत उत्खनन केले गेले आहे. या बागेच्या रचनेत भौमितिक आकारांचा उपयोग केलेला आहे. येथे संगमरवराच्या फरशीने व गुळगुळीत दगडी गोट्यांनी बनवलेल्या पायवाटा, पाणी संथगतीने वाहावे अश्या तर्‍हेने बनवलेले ओहोळ, फुलझाडांचे आखीव वाफे, इत्यादींची मोठी कलापूर्ण रचना असलेले अवशेष दिसतात...

सिगिरियातील एका छोट्या जलोद्यानातील पाण्याच्या कुंडांची, फुलझाडांच्या वाफ्यांची व संगमरवरी फारशांची आखीवरेखीव भौमितिक रचना

चारबागेच्या थोडे पुढे रस्त्याच्या दोन्ही बाजूंना पाण्याचे मोठे तलाव आहेत. या तलावांच्या मध्यभागी असलेल्या मानवनिर्मित बेटांवर पूर्वी उन्हाळ्यात राहण्यासाठी बनवलेले प्रासाद (सिंहाला भाषेमध्ये, शीतल मलिगा) बांधलेले होते.

अनेक तलावांच्या भिंतींचे अजून शाबूत असलेले ताशीव दगड त्यांच्या पूर्वसौंदर्याची ग्वाही देतात...

सिगिरिया जलोद्यान : एक मोठा बांधीव तलाव

जलोद्यानांतली काही कारंजी आजही, विशेषतः पावसाळ्यात, काम करतात !...

सिगिरिया जलोद्यान : चालू अवस्थेतले एक कारंजे (श्रीलंकेच्या मध्यवर्ती सांस्कृतिक कोशाच्या प्रकाशनातून साभार)

.

२. शिलोद्यान (बुल्डर/बोल्डर गार्डन)

अनेक लहानमोठ्या शिलांभोवती केलेले बगीचे व पायवाटा अशी या उद्यानांची रचना आहे. ही उद्याने मुख्यतः सिंहप्रस्तराच्या उतारावर आहेत. यातील काही मोठ्या शीळांवर छोटे प्रासाद किंवा बसून परिसर न्याहाळता येतील अश्या छत्र्या (पॅव्हिलियन्स) बनवलेल्या होत्या. मोठे दगड खाली ढकलून त्यांचा शत्रूवर मारा करण्यासाठीही या शीळांचा उपयोग केला जात असे...

...
सिगिरिया : शिलोद्याने (जालावरून साभार)

.

३. पायर्‍यापायर्‍यांचे / खाचरांचे उद्यान (टेरेस गार्डन)

ही उद्याने मुख्यतः सिंहप्रस्तराच्या पायथ्यावरील उताराचा उपयोग करून बनवलेल्या पायर्‍या-पायर्‍यांच्या जमिनीवर बनवलेली आहेत. ही रचना डोळ्यांना सुंदर तर दिसतेच, पण त्याबरोबर उपलब्ध असलेल्या नैसर्गिक परिसराचा उत्तम उपयोग (लँडस्केपिंग) करणारी आहे. पायर्‍यांची रचना मजबूत व्हावी यासाठी त्यांमध्ये विटांच्या बांधकामाचा उपयोग केलेला आहे. बागेत फिरण्यासाठी दगडी वाटा व पायर्‍या आहेत...

सिगिरिया : पायर्‍यापायर्‍यांचे उद्यान

.

४. लेण्याच्या बाजूला असलेले उद्यान (केव्ह गार्डन)

सिंहप्रस्तराच्या आजूबाजूच्या परिसरात अनेक छोट्यामोठ्या गुहा आहेत. त्यांच्या बाजूला जेथे जागा मिळेल तेथे ती बागेने सुशोभित केलेली होती.

थोडक्यात या सर्व परिसरातील अशी एकही मोकळी जागा सोडलेली नव्हती की जिथे पाणी पोहोचवून तिला बागेने सुशोभित केले गेले नव्हते ! या बागांतली अनेक घटकतत्वे "एक हजार वर्षे नंतर बनवलेल्या" युरोपियन रेनेसाँ बागांत दिसतात ! सिंहगिरियावर चढाई करताना वाटेत येणार्‍या अजून काही बागा आपण पाहूच.

******

खंदकापासून निघून, बागांच्या मधून असलेल्या मध्यमार्गावरून चालत असताना सिंहप्रस्तराचा पायथ्याजवळ येऊ लागल्यावरच आपल्याला त्या २०० मीटर उंचीच्या प्रस्तराच्या भव्यपणाची खरी जाणीव होऊ लागते...

सिगिरिया : सिंहप्रस्तराचे १००-१५० मीटर दूरवरून दर्शन

******

शीळांच्या नैसर्गिक रचनेने बनलेले प्रवेशद्वार (Boulder Garden / Boulder Gate)

सिंहप्रस्तराच्या जवळ आल्यावर त्याच्यावर चढाई सुरू करण्या अगोदर एका नैसर्गिक रचनेचा खुबीने केलेला वापर दिसतो. एकमेकावर रेललेल्या दोन मोठ्या शीळांच्या मध्ये असलेल्या चिंचोळ्या त्रिकोणी फटीतून सिंहप्रस्तरावर जाण्याची वाट आहे...

सिगिरिया : शीळांच्या नैसर्गिक रचनेने बनलेला आकर्षक मार्ग : बाहेरून दर्शन

.

सिगिरिया : शीळांच्या नैसर्गिक रचनेने बनलेला आकर्षक मार्ग : आतून दर्शन

हा मार्ग शत्रूपासून सिंहप्रस्तराचे संरक्षण करण्यात किती उपयोगी आहे हे सांगायला नकोच. पण नैसर्गिक अवस्थेतल्या या शिलांचा हा कल्पक उपयोग एक आश्चर्यसुंदर स्थापत्यही उभे करतो ! याच्या आजूबाजूलाही बाग असल्याने बर्‍याचदा या शिलांच्या रचनेला शिलोद्यानात गनले जाते.

******

हे नैसर्गिक द्वार ओलांडून पुढे आलो की सिंहप्रस्तरावरच्या खर्‍या चढाईला सुरुवात होते. उभ्या कड्याच्या बाजूने कोरलेल्या पायर्‍या प्रस्तराच्या एका बाजूला फेरी मारत आपल्याला प्रस्तराच्या दुसर्‍या बाजूच्या मध्यावर असलेल्या एका मोठ्या पठारावर पोहोचवतात. तेथे असलेल्या सिंहप्रवेशद्वारातून आत गेल्यावर परत एकदा तीव्र चढांच्या पायर्‍या चढून आपण प्रस्तरमाथ्यावर पोहोचतो. मात्र हे सर्व वाटते तितके सहजपणे होत नाही. कारण हा एकूण २०० मीटर उंचीचा चढ सिंहप्रस्तराभोवती फेरी मारत वर जातो. त्यामुळे, चालायला लागणारे एकूण अंतर बरेच जास्त होते. या प्रवासात अनेक टप्पे आहेत. प्रत्येक टप्प्यावर एक किंवा अनेक आकर्षणे आहेत. ती पाहत पाहत आपण पुढे जातो. ही वैचित्र्यपूर्ण आकर्षणे आनंद तर देतातच, पण त्याच बरोबरच चढाईचा वेग कमी होत असल्याने, त्याचा पर्यटकांना जरासा दम घ्यायलाही उपयोग होतो !

चला तर आपण चढाईला सुरुवात करूया आणि आपल्या वाटेत येणार्‍या आकर्षणांचा आस्वाद घेत प्रस्तरमाथा गाठूया. ही चढाई नीट समजून घ्यायला खालील चित्राची बरीच मदत होईल...

सिंहप्रस्तरावरच्या चढाईचा मार्ग (मूळ चित्र श्रीलंकेच्या मध्यवर्ती सांस्कृतिक कोशाच्या प्रकाशनातून साभार) :
शीलांनी बनलेले नैसर्गिक द्वार --> पश्चिम कड्यावरचा उभ्या चढाचा दगडी पायर्‍यांचा पहिला टप्पा
--> दर्पणभित्तिका व भित्तिचित्रे असलेला पश्चिम कड्यावरचा कमी तीव्रतेचा चढ असलेला पायऱ्यांचा दुसरा टप्पा
--> उत्तर कड्यावरचा उभ्या चढाच्या पायर्‍यांचा तिसरा टप्पा --> मध्ये उंचीवरचे सिंहपठार --> सिंहपायर्‍या
--> १००+ मीटर उंचीचा उत्तर कड्यावरचा तीव्र उभ्या चढाचा पायर्‍यांचा चवथा टप्पा
--> सिंहप्रस्तरमाथा व त्यावरचे राजवाड्याचे अवशेष

.

शिलांनी बनवलेले नैसर्गिक द्वार ओलांडून आत आल्यावर सुरू होणारा दगडी पायर्‍यांचा उभा चढ पर्यटकांची बऱ्यापैकी दमछाक करतो. मात्र जसजसे आपण वर जातो तसे आजूबाजूच्या निसर्गरम्य परिसराचे अधिकाधिक सुंदर दर्शन होत जाते व त्यामुळे आपला जोम वाढायला मदत होते. पायऱ्यांच्या या पहिल्या टप्प्याच्या वरच्या टोकावरून घेतलेली खालील काही चित्रे मी काय म्हणतोय त्याचा थोडासा अंदाज देऊ शकतील.

दूर क्षितिजाजवळ एकामागे एक असलेल्या हिरव्यागार टेकड्यांच्या रांगांची नक्षी, तेथून प्रस्तराच्या पायथ्यापर्यंत पोहोचणारे असंख्य हिरव्या छटांचे घनदाट अरण्य, त्यातून मधूनच डोकावणाऱ्या छोट्या छोट्या वस्त्या आणि जंगलाच्या अनेक मीटर वर उठून दिसणारी एक उभी बुद्धमूर्ती... असा भव्य देखावा आपल्याला काही काळ जागेवरच खिळवून ठेवतो...

सिगिरिया : पायऱ्यांचा पहिला टप्पा चढून आल्यावर दिसणारे जंगलाचे विहंगम दृश्य

तर जरा खाली नजर गेली की प्रस्तराच्या पायथ्याजवळ खंदकाच्या आत असलेल्या दाट झाडीमधील बागांचे अवशेष व त्यांच्यातून धावणाऱ्या पाण्यांच्या ओहोळांची रचना दिसते. पूर्वीही सुंदर वाटलेली ही रचना आता विहंगम दृश्यात तर अजूनच आखीव-रेखीव आणि कलापूर्ण दिसू लागते...

सिगिरिया : पायऱ्यांचा पहिला टप्पा चढून आल्यावर दिसणारे सिगिरियाच्या बागांचे विहंगम दृश्य

.

येथून पुढे सुरू होणारा पायऱ्यांचा दुसरा टप्पा कमी चढ असल्याने आपली दमछाक करत नाही... पण तो वेगळ्याच कारणांनी, तिथल्या आकर्षाणांनी, आपल्याला नकळत श्वास रोखून ठेवायला भाग पाडतो.

******

दर्पणभित्तिका (Mirror wall)

उभ्या पश्चिम कड्याला खेटून असलेल्या या दुसऱ्या टप्प्याच्या मार्गाच्या बाहेरच्या अंगाला सर्व लांबीभर जवळ जवळ पुरुषभर किंवा जास्त उंचीची विटांनी बांधलेली भिंत आहे. मुख्य म्हणजे, पाचव्या शतकात कड्याच्या टोकावर बांधलेल्या व हजारभर वर्षे निसर्गाचे आघात सहन केलेल्या या भिंतीची बहुतांश लांबी अजूनही फारश्या डागडुजीची गरज न पडता मूळ स्वरूपात शिल्लक आहे ! या भिंतीच्या बाहेरील पृष्ठभागावरच्या गिलाव्याला इतकी उत्तम झिलई (पॉलिश) केलेली आहे की सूर्यप्रकाशात ही भिंत आरशासारखी चमकते. वरचे "सिंहप्रस्तरावरच्या चढाईचा मार्ग" हे चित्र पाहिले तर इतर पार्श्वभूमीवर या भिंतीच चकाकी किती उठून दिसते हे ध्यानात येईल. यामुळेच या भिंतीला "दर्पणभित्तिका" असे नाव पडले आहे...

दर्पणभित्तिका : जवळून दर्शन

काश्यपाच्या पराभवानंतर सिगिरियाला मठाचे स्वरूप आल्यावर हे स्थान सर्वसामान्यांकरिता खुले झाले. अर्थातच धर्माच्या कारणाने व या अनवट जागेतील आकर्षणे पाहायला येथे देशभरच्या लोकांची गर्दी होऊ लागली. इथल्या भित्तिचित्रांनी प्रेरित होऊन, ६व्या पासून १४व्या शतकापर्यंत भेट दिलेल्या अनेक पर्यटकांनी, भिंतीच्या आतल्या पृष्ठभागावर व काहींनी तर भित्तिचित्रे असलेल्या गुहांत, शेकडो भित्तिलेखने (ग्राफिती) केलेली आहेत. एकंदरीत काय, पर्यटकांची इथे-तिथे काही-बाही खरवडून ठेवण्याची सवय हजारो वर्षे प्राचीन आहे हे नक्की ! मात्र, दुःखात सुख इतकेच की, या कवितांमधून त्या कालखंडातील कलेबद्दलच्या आणि सामाजिक जीवनाबद्दलच्या कल्पनांचा अंदाज करता येतो, हा एक मोठा फायदा होत आहे. आजपर्यंत सुमारे ८५० लेखनांचा अर्थ लावला गेला आहे.

हे लिखाण सिंहला, संस्कृत व तमिळ भाषांत आहे. हे लिखाण प्रेम, इथल्या कलेची स्तुती, असूयेने दिलेले शिव्याशाप, विरह किंवा फक्त भेटीच्या तारखा अश्या विविध विषयांवर आहे. यातले काही लिखाण उत्तम वाङ्गमयात गणले जावे इतके सुंदर आहे असे म्हणतात. आतापर्यंतच्या संशोधनाने येथील ६८५ लेखकांची गणना झाली आहे, त्यात १२ स्त्रिया आहेत. जवळ जवळ निम्म्यांची नावे माहीत झाली आहेत. लेखनावरून काहींचे व्यवसाय व राहण्याचे गावही माहीत झाले आहे. भेट देणाऱ्यांपैकी बहुतेक जण राजघराण्यातील, सरदारघराण्यातील, उच्च व्यावसायिक अथवा धर्मगुरु असले तरी इतर सैनिक, लोहार, इत्यादी वर्गांच्याही काही लोकांनी या जागेला भेट दिलेली आहे.

जालावर एका ठिकाणी ही काही कवितांची इंग्लिश भाषांतरे सापडली, त्यांचा आस्वाद घेऊया...

One reads "Hail! I am Vira-vidura Bato. I wrote this..".
Wet with cool dew drops
fragrant with perfume from the flowers
came the gentle breeze jasmine and water lily
dance in the spring sunshine
side-long glances of the golden hued ladies stab into my thoughts
heaven itself cannot take my mind
as it has been captivated by one lass
among the five hundred I have seen here.
***
Another extols:
The girl with the golden skin enticed the mind and eyes
Ladies like you make men pour out their hearts
And you also have thrilled the body
Making it stiffen with desire.
***
A female visitor wrote:
A deer-eyed maiden of the mountain side arouses anger in my mind.
In her hand she holds a string of pearls,
and in her eyes she assumes rivalry with me..
***
A mention of five hundred frescoes.
The five hundred damsels arrest the progress of him who is going to heaven.
With their gentle smile and the fluttering of their eye-lids, the damsels stood here,
enslaved me who had come to the summit of the cliff..

.

भित्तिचित्रे (Frescoes)

भित्तिचित्रे हे सिगिरियाचे सर्वात मोठे आकर्षण समजले जाते. सिंहप्रस्तराच्या पश्चिमकड्यामध्ये अनेक मजल्यांच्या कमीजास्त खोलीच्या गुहांमध्ये ही भित्तिचित्रे आहेत. दर्पणभित्तिकेच्या वरच्या स्तरांवर असलेल्या या गुहांत जाण्यासाठी आता धातूच्या गोल शिड्या लावल्या आहेत. पूर्वी ही चित्रे १४० मी X ४० मी इतक्या मोठ्या पृष्ठभागावरच्या जगातील सर्वात मोठ्या चित्रप्रदर्शनाच्या रूपात होती. पंधराशे वर्षे नैसर्गिक आघात व अनवस्था यामुळे गुहांची बरीच पडझड झाली आहे व दोन गुहांतच काही मोजकी चित्रे उरली आहेत. इतर ठिकाणीही चित्रे होती हे तेथील गिलावा व रंगांच्या अवशेषांवरून समजते. दर्पणभित्तिकेवरील काव्यांतील वर्णनांत चित्रांसंबंधी केलेले उल्लेख, चित्रांचे केलेले रसग्रहण आणि या चित्रांची इतर ठिकाणी (विशेषतः दांबुला येथील गुंफामंदिर, ज्याला आपण पुढे भेट देणार आहोत) केली गेलेली नक्कल यावरून मूळ कारागिरीसंबंधी काही अंदाज बांधता येतात.

या चित्रांचा मुख्य विषय "आभूषणे व फुलांनी सजलेल्या स्त्रिया" हा आहे. या स्त्रिया कोण आहेत याबाबत अनेक अंदाज वर्तवले जातात... नटून सजून देवदर्शनाला जाण्यार्‍या स्त्रिया; (कुबेराची राजधानी अलकनंदेतील) विद्युल्लताकुमारी (विज्जुकुमारी, लाईटनिंग प्रिन्सेस) व मेघलता (क्लाऊड डॅमसेल); देवलोकातील (राजसभेतील) अप्सरा, इत्यादी. हे अंदाज किंवा इतर काही खरे असले तरी या चित्रांनी काश्यपाचा प्रबळ, धनवान व कलासक्त राजा असा लौकिक होण्यासाठी नक्कीच मदत केली असणार.

ही श्रीलंकेतली सर्वात जुनी चित्रे आहेत. ती मुख्यतः मध्यभारतिय अजंता शैलीत असली तरी त्यांच्यावर दक्षिण भारतिय बाग आणि सित्तनवसल या शैलींचाही प्रभाव आहे. मात्र येथील चित्रकारांनी भारतीयांच्या पेक्षा जास्त ठळक रेषांचा व भडक रंगांचा उपयोग केल्याचे दिसते. या चित्रांवरून बनवलेल्या अनेक पूर्णाकृती व लघुप्रतिकृति (मिनिएचर) शिल्पांचे अवशेष सिगिरियाच्या बागांमध्ये सापडले आहेत.

सिगिरियातील काही भित्तिचित्रे...

सिगिरिया भित्तिचित्रे ०१

.

सिगिरिया भित्तिचित्रे ०२

.

...
सिगिरिया भित्तिचित्रे ०३ व ०४

.

...
सिगिरिया भित्तिचित्रे ०५ व ०६

.

...
सिगिरिया भित्तिचित्रे ०७ व ०८

.

...
सिगिरिया भित्तिचित्रे ०९ व १०

.

आपल्या मागून येणार्‍या पर्यटाकांचा रेटा नसता तर अजून बराच वेळ तेथे अडकून पडलो असतो असे वाटावे असेच हे आकर्षण आहे.

"सिंहप्रस्तराची अर्धीच उंची गाठली आहे आणि अजून बरेच काही पाहायचे बाकी आहे" याची जाणीव मार्गदर्शक करून देतो आणि गुहांतून खाली उतरून आपण दर्पणभित्तिकेच्या संरक्षणात पुढचे मार्गक्रमण सुरू करतो.

सिगिरिया किंवा सिंहगिरिया (Lion Rock)

(मागील भागावरून पुढे चालू)

..."सिंहप्रस्तराची अर्धीच उंची गाठली आहे आणि अजून बरेच काही पाहायचे बाकी आहे" याची जाणीव मार्गदर्शक करून देतो आणि गुहांतून खाली उतरून आपण दर्पणभित्तिकेच्या संरक्षणात पुढचे मार्गक्रमण सुरू करतो.

दर्पणभित्तिकेतला मार्ग संपला की तो प्रस्तराला वळसा घालून उजवीकडे वळतो. तेथून परत उभ्या चढाच्या पायर्‍यांचा टप्पा सुरू होतो. हा तुलनेने लहानसा टप्पा आपल्याला प्रस्तराच्या उत्तरकड्यावरील अर्ध्या उंचीवर असलेल्या एका पठारावर घेऊन जातो. या पायर्‍यांच्या डावीकडे, कड्याच्या अगदी टोकापर्यंत पोहोचलेल्या, एका उतारावरील उद्यानाचे अवशेष दिसतात.

पायर्‍या संपून या मध्यम आकाराच्या सिंहपठारावर पोहोचल्यावर समोर एक उंच भिंत येते. तिला वळसा घालून पुढे गेल्यावर सिगिरियातिल सर्वात अचाट आकर्षण, सिंहपायर्‍या... ज्याच्यामुळे या राजधानीला सिगिरिया (सिंहगिरिया) हे नाव पडले आहे ते... अचानक समोर येते...

सिगिरिया : प्रस्तराच्या उत्तरेकडून विहंगम दर्शन : (चित्राच्या मध्यावर उजवीकडे) पठारावर नेणार्‍या पायर्‍या, खालच्या उजव्या कोपर्‍यात उतारावरच्या उद्यानाचे अवशेष, सिंहपठार, सिंहपायर्‍या, तेथून प्रस्तरमाथ्यावर नेणार्‍या पायर्‍या आणि प्रस्तरमाथ्यावरचे आकाशमहालाचे अवशेष.
(श्रीलंकेच्या मध्यवर्ती सांस्कृतिक कोशाच्या प्रकाशनातून साभार)

.

सिंहपायर्‍या (Lion Staircase)

प्रस्तरमाथ्यावरील राजवाड्याकडे नेणार्‍या या पायर्‍यांना सिंहपायर्‍या म्हणतात कारण पूर्वी त्यांच्याभोवती, बसलेल्या सिंहाचे शीर व शरीराच्या पुढच्या काही भागाचे भव्य शिल्प होते. आताच्या अवशेषांवरून ही मूर्ती ३५ मीटर (हल्लीच्या १२-१३ मजल्यांच्या इमारतीइतकी) उंच, २१ मीटर रुंद व पुढून मागच्या कड्यापर्यंत ११ मीटर लांब होती असा अंदाज आहे. या शिल्पाच्या आत सिंहद्वाराचे व्यवस्थापन व संरक्षण करणारे कार्यालयही होते. सिंहपायर्‍यांत अनेक फसवी दारे होती व ती वेड्यावाकड्या जिन्यांच्या साहाय्याने मूर्तीतल्या वेगेवेगळ्या खोल्यांकडे व इतर बाह्य दारांकडे घेऊन जात असत. पायर्‍यांच्या तळाला चंद्रशीला आहे. काश्यपाच्या पराभवानंतर पाचव्या शतकाच्या शेवटी दुरवस्थेत गेलेले हे स्थापत्य नवव्या शतकापर्यंत (३०० वर्षांनंतरही) उत्तम अवस्थेत होते असे दर्पणभित्तिकेवरील एका काव्यात केलेल्या त्याच्या वर्णनावरून समजते.

प्राचीन स्थापत्यकारांनी १५०० वर्षांपूर्वी बनवलेल्या या शिल्पाची त्यानंतर मात्र बरीच हानी झालेली आहे. सद्या त्या सिंहाचे अजस्र पंजे आणि पायर्‍यांच्या बाजूचे वीटकाम इतकेच अवशेष उरलेले आहेत. असे असले तरी त्या उरलेल्या अवशेषांवरून मूळ मूर्तीच्या भव्यतेचा सहज अंदाज येतो आणि थक्क व्हायला होते...

सिगिरिया : (त्यांच्या भव्यतेची कल्पना येण्यासाठी मानवाकृतींबरोबर) सिंहपायर्‍या

.

सिगिरिया : (त्यांच्या भव्यतेची कल्पना येण्यासाठी मानवाकृतींबरोबर) सिंहाचा उजवा पंजा

पंजा इतका भव्य आहे तर संपूर्ण शिल्प सुस्थितीत असल्यावर ते किती प्रभावशाली असेल याचा विचार करण्यात काही काळ मती गुंग होते ! अर्थातच या सिंहाला अनेक ग्रंथ आणि काव्यांतील वर्णनांत अभिमानाचे स्थान मिळालेले आहे. सिंहलावंशाचे प्रतीक असलेली ही सिंहमूर्ती जेव्हा पूर्णावस्थेत होती व क्षितिजापर्यंत पसरलेल्या जंगलांवर आपल्या स्वामित्वाचा ठसा उमटवत वैभवाने तळपत होती, तेव्हा ते दृश्य निःसंशयपणे केवळ शत्रूंनाच नव्हे तर मित्रांनाही भयचकित करणारे असणार !!

सिगिरिया : सिंहद्वाराच्या सद्याच्या अवशेषांच्या आधारे बनवलेले कल्पनाचित्र (जालावरून साभार)

.

सिंहपायर्‍या आपल्याला शेवटच्या, सर्वात मोठ्या आणि सर्वात जास्त तीव्र चढ असलेल्या पायर्‍यांच्या टप्प्याकडे नेतात. या टप्प्यातील पायर्‍या बर्‍याच ठिकाणी तुटलेल्या किंवा झिजलेल्या आहेत व त्यांच्या जागी पर्यटकांच्या सोयीसाठी धातूच्या शिड्या उभारलेल्या आहेत...

सिगिरिया : सिंहप्रस्तरावरची चढाई (जालावरून साभार)

दमछाक होत असली तरी, शिड्यांना असलेल्या संरक्षक कठड्यांमुळे, ही चढाई धोकादायक नाही. आजूबाजूचा परिसर इतका चित्ताकर्षक आहे की मध्ये मध्ये थांबून आपल्याला त्याच्याकडे बघण्याची व फोटो काढायची ऊर्मी आवरत नाही...

सिगिरिया : सिंहप्रस्तरावर चढाई करताना दिसणारे सिंहपठाराचे दृश्य

.

आकाशमहाल (सिंहप्रस्तरमाथ्यावरचा राजवाडा)

सिगिरिया शहराच्या मध्यबिंदूवर असलेल्या सिंहप्रस्तरमाथ्यावर उभे राहण्याचा अनुभव केवळ अवर्णनीय असतो. तिथल्या भन्नाट गार वार्‍यात उभे राहून आजूबाजूच्या हिरव्यागार परिसरावर नजर फिरवताना जणू हे सगळे आपलेच राज्य आहे असा एखादा विक्षिप्त विचारही मनाला शिवून जातो !

तळापासून २०० मीटर व समुद्रसपाटीपेक्षा ३६० मीटर उंचीवर असलेल्या या राजवाड्याला सार्थपणे आकाशमहाल असेही म्हणतात. आकाशमहालाचे अवशेष जरी मुख्यतः चौथर्‍यांच्या रूपात असले तरी हे चौथरे अजूनही उत्तम अवस्थेत आहेत व त्यांच्यावरून राजवाड्याच्या इमारतींच्या भव्यतेची व आजूबाजूच्या उद्यानांची कल्पना करता येते. हे श्रीलंकेतील आज शिल्लक असलेल्या प्राचीन राजवाड्यांपैकी सर्वात जुने व सर्वात जास्त चांगल्या अवस्थेत असलेले अवशेष आहेत.

हे अवशेष असेच दर्शवितात की स्थापत्यकारांनी अंदाजे १.५ हेक्टर (३.७ एकर) क्षेत्रफळापैकी सर्व दिशांनी प्रस्तरमाथ्याचा कड्याच्या टोकापर्यंतचा वापरण्याजोगा प्रत्येक चौरस सेंटिमीटर वापरलेला आहे. (हे पाहून आजच्या आधुनिक शहरी स्थापत्यकारांचीही मान खाली जावी !) खालचे चित्र मी काय म्हणतो आहे याची चांगली कल्पना देईल...

सिगिरिया : प्रस्तराच्या दक्षिणेकडून विहंगम दर्शन : सिंहप्रस्तरमाथ्यावरचे अवशेष
(श्रीलंकेच्या मध्यवर्ती सांस्कृतिक कोशाच्या प्रकाशनातून साभार)

प्रस्तरमाथ्यावरील राजवाड्याच्या व इतर अवशेषांची काही चित्रे...

सिंहप्रस्तरमाथ्यावरचे आकाशमहालाचे अवशेष ०१

.

सिंहप्रस्तरमाथ्यावरचे आकाशमहालाचे अवशेष ०२

.

सिंहप्रस्तरमाथ्यावरचा तलाव (श्रीलंकेच्या मध्यवर्ती सांस्कृतिक कोशाच्या प्रकाशनातून साभार)

.

राजदरबार / धर्मसभागार (Assembly Hall)

सिंहप्रस्तरावरून उतरून खाली आल्यावर त्याच्या उतारावरच कातळात कोरून काढलेली सभागाराची जागा आहे. ही सर्व जागा आणि तेथिल आसन दोन्हीही एकाच कातळात कोरलेले आहे. ही जागा राजा काश्यपाच्या कारकीर्दीत राजदरबारासाठी आणि नंतर धार्मिक सभांसाठी वापरली जात असे. येथे जाण्यासाठी, सिंहप्रस्तराकडून जाणारा राजा व मंत्र्यांकरिता एक आणि इतरांना जाण्यासाठी मुख्य प्रवेशद्वाराकडून जाणारा एक, असे दोन मार्ग आहेत. कातळात कोरलेले खड्डे पाहून सभागाराचे छत लाकडी खांबांवर होते हे समजते. सभागाराच्या व आसनाच्या कोरीवकामातील सुबकता, कोरीवकाम करताना काही कोनांना दिलेली गोलाई आणि इतर नक्षीदार कलाकुसर पाहता हे सगळे काम कसबी कलाकारांनी केले असावे हे दिसून येते...

सिगीरिया : सभागार

.

समुपदेशकक्ष / साधनागळ (Discussion Room)

राजदरबाराच्या बाजूलाच कातळात एक छोट्या घळीसारखा भाग कोरलेला आहे. घळीच्या एकसंध कातळात एक दगडी आसन बनवलेले आहे. राजा काश्यप ही जागा राजदरबाराच्या अगोदर अथवा नंतर, मंत्री व इतर वरीष्ठ लोकांशी, खास सल्लामसलत करण्यासाठी वापरत असे. काश्यपाच्या अगोदरच्या व नंतरच्या काळात ती धार्मिक साधनेसाठी वापरली जात असे…

सिगिरिया : साधनाघळ

.

भुजंगफणाघळ (Cobra Hood Rock)

समुपदेशकक्षापासून थोड्याच अंतरावर असलेल्या या प्रस्तररचनेचे हे नाव तिच्या नागाच्या उभारलेल्या फण्यासारख्या आकारामुळे पडले आहे. फण्याच्या कोरीव आकाराचा काही भाग नैसर्गिक आघातांनी तुटून पडला आहे. या फण्याखालच्या भागात एक नैसर्गिक घळ आहे. येथील शिलालेखावरून हे ठिकाण काश्यपकालाच्या अगोदरपासून बौद्धभिक्कूंच्या वापरात होते...

सिगिरिया : भुजंगफणाघळ ०१

.

सिगिरिया : भुजंगफणाघळ ०२

त्या घळीचे एक विशेष म्हणजे तेथे असलेली ५व्या शतकातली भित्तिचित्रे आणि रंगीत नक्षी. अनवस्थेने आणि निसर्गाच्या आघातांनी बहुतेक रंगकामाला मोठी हानी पोहोचलेली असली तरी काही ठिकाणी त्याचे अवशेष दिसतात…

सिगिरिया : भुजंगफणाघळीच्या भिंतीवरची नक्षी

.

सिगिरिया प्रत्यक्ष अनुभवल्याशिवाय, केवळ त्यासंबंधी वाचून अथवा चित्रे पाहून, ते नक्की किती अत्युच्च प्रतीचे आश्चर्य आहे, हे कळणे कठीण आहे. त्यातही, हे आश्चर्य १५०० पेक्षा जास्त वर्षांपूर्वी, पाचव्या शतकात, उभारले गेले हे आठवले की होणार्‍या मनाच्या अवस्थेचे वर्णन करायला "आश्चर्याने थक्क होणे" हा वाक्प्रकार अत्यंत थोटा वाटू लागतो !

दांबुलाचे गुंफामंदिर व सुवर्णमंदिर

श्रीलंकेतले हे सर्वात जुने गुंफामंदिर आजही उत्तम अवस्थेत आहे. एका १६० मीटर उंचीच्या कातळात आणि त्याच्या आजूबाजूच्या परिसरात एकूण ८० गुहा आहेत. त्यापैकी, इ स पूर्व तिसर्‍या-दुसर्‍या शतकापासून अस्तित्वात असलेले व आजही वापरात असलेले, पाच गुंफांचे संकुल सर्वात महत्त्वाचे आकर्षण आहे. हे संकुल कातळामध्ये नैसर्गिकरीत्या तयार झालेल्या एका विशाल गुहेला अधिक खोलवर कोरून बनवलेले आहे. पावसाच्या पाण्याचा परिणाम इथल्या मूर्ती व रंगकामावर होऊ नये व पाण्याचा निचरा नीट व्हावा यासाठी पन्हळी व इतर प्रणाली (katarama) कातळात कोरलेली आहे. एका गुहेत पाझरणारे पावसाचे पाणी साठवून त्याचा धार्मिक कार्यासाठी उपयोग केला जातो.

या संकुलात बुद्धाची १५३, विष्णू व गणेशाची ४ आणि श्रीलंकन राजांची ३ शिल्पे आहेत. सर्व संकुलात असलेल्या भित्तिचित्रांचे एकूण क्षेत्रफळ २१०० चौ मीटर आहे व त्यातली बहुतेक चांगल्या अवस्थेत आहेत. बहुतांश व्दिमितीत काढलेल्या या चित्रांमध्ये सिगिरिया आणि पोलोन्नारुवा शैलींचे कसब दिसत नाही. ही नवीन चित्रशैली दक्षिण भारतातील मुस्लिम राज्यांच्या राजाश्रयाखाली निर्माण झालेल्या चित्रशैलीने प्रभावित आहे असे दिसते. काहींच्या मते मंदिरांचा जीर्णोद्धार करताना मूळ चित्रांवर परत रंगकाम केले गेले आहे. त्यातले शेवटचे काम सतराव्या शतकात झालेले आहे, त्यामुळे चित्रशैलीतला हा फरक आला असावा.

या अगोदर अनुराधापुराच्या वर्णनात तेथिल अभगगिरी दागोबा बांधणार्‍या वत्तगामानी अभयाची गोष्ट आली आहे. इ स पूर्व १०३ मध्ये दक्षिण भारतातील द्रविड राजांनी पराभव केल्यामुळे त्याला अनुराधापुराहून पलायन करून १४ वर्षे जंगलात परागंदा व्हावे लागले होते. त्या काळात तो या परिसरात राहत होता. सत्ता परत हस्तगत केल्यावर त्याने कृतज्ञता म्हणून त्याने या गुहांचे गुंफामंदिरात रूपांतर केले असे म्हणतात. त्यानंतरच्या अनेक राजांनी या संकुलाचा वेळोवेळी विकास केला. अर्थातच, या जागेला धर्माबरोबरच, ऐतिहासिक व सांस्कृतिक महत्त्व देखील प्राप्त झालेले आहे. हे गुंफामंदिर जागतिक वारसा स्थान आहे.

चला तर, मारूया फेरफटका या गुंफामंदिरात...

मंदिराच्या आवारात शिरल्यावर आपल्याला गुंफांसारखे काहीच न दिसून आश्चर्य वाटते. या सर्व गुंफाच्या समोर बांधकाम केलेले आहे आणि ते चाळीसारखे एकमेकाला जोडून असल्याने, आपल्याला गुंफा दिसण्याऐवजी कड्याला जोडलेली एक लांबच लांब इमारत दिसते...

दांबुला गुंफामंदिर : सिंहावलोकन

या संकुलातील गुफांना प्रवेशमार्गापासूनच्या त्यांच्या स्थानाप्रमाणे एक ते पाच असे क्रमांक दिलेले आहेत.

.

(चित्रे व नक्षीच्या रंगकामाला धोका पोहोचू नये यासाठी गुंफांमध्ये इतर कोणताही प्रकाशस्त्रोत (विजेचे दिवे, विजेर्‍या, इ) वापरायला मनाई आहे. फ्लॅश न वापरण्याच्या अटीवर कॅमेरा न्यायला हरकत नसते. अर्थातच, गुंफांच्या आत त्यांच्या दरवाज्यातून जेवढा सूर्यप्रकाश आत येऊ शकेल तेवढाच प्रकाश असतो. त्यामुळे, इथल्या प्रकाशचित्रांची प्रत मनासारखी नाही.)

.

पहिली गुंफा : देवराजा विहाराया

या गुंफेतील मुख्य शिल्पावर सक्काने (शक्र उर्फ देवांचा राजा इंद्र याने) शेवटचा हात फिरवला अशी दंतकथा असल्याने या गुहेचे नाव देवराजा विहाराया असे पडले आहे. उत्तम अवस्थेत असलेली ही महापरिनिर्वाण (परिनिब्बा) अवस्थेतील मुख्य बुद्धमूर्ती १४.३ मीटर (४७ फूट) लांबीची आहे. ती मागच्या कपारीला जोडून कोरलेली आहे. बुद्धाचा चेहरा भावाविहीन, निस्तेज आणि कलाकुसरीविना कोरलेला आहे. मात्र शरीराचा इतर भाग कसबाने कोरलेला आहे. अंगावरचे वस्त्र घोट्यापर्यंत खाली आहे, पण उजवा खांदा आणि छाती उघडी आहे. वस्त्राच्या चुण्या बारकाईने कोरलेल्या आहेत.

पहिली गुंफा (देवराजा विहाराया) : महापरिनिर्वाण अवस्थेतील बुद्धशिल्प

या गुंफेच्या कोपर्‍यात पाच मूर्ती आहेत. त्यापैकी दक्षिण कोपर्‍यातली उभी मूर्ती महापरिनिर्वाणामुळे दु:खी झालेल्या अरहत आनंदाची आहे तर दुसरी उत्तर कोपर्‍यातली मूर्ती विष्णूची आहे. काहींच्या मते ही दुसरी मूर्ती उपुलवन नावाच्या श्रीलंकेच्या चार कुलदैवतांपैकी एकाची आहे.

भाविकांनी भक्तिभावाने जाळलेल्या धुपांमुळे या गुंफेतील भित्तिचित्रांची व छतावरच्या नक्षीची खूप हानी झाली आहे.

.

दुसरी गुंफा : महाराजा विहाराया

राजा वत्तगामानी अभयने स्वतः या गुंफेच्या कामात मदत केली व त्यावरून हिचे महाराजा विहाराया असे नाव पडले आहे, असे म्हणतात. २२ मीटर लांब व २२.९ मीटर रुंद आकाराची ही संकुलातली सर्वात मोठी गुंफा आहे. छत प्रवेशद्वाराजवळ ६.४ मीटर उंच आहे आणि ते गोलाकाराने खाली येत येत मागच्या कपारीला जाऊन मिळते.

कलाकृतींच्या दृष्टीने ही येथील सर्वोत्तम गुंफा आहे. या गुंफेच्या प्रवेशद्वाराच्या गोलाकार कमानींजवळ दोन्ही बाजूला द्वारपालांच्या मूर्ती आहेत. इथल्या एकूण ५३ मूर्तींमधल्या बहुतांश वेगवेगळ्या मुद्रेतील बुद्धमूर्ती आहेत. त्यांचे आकार वेगवेगळे असले तरी बहुतेक सर्व मूर्ती सर्वसाधारण माणसाच्या आकारापेक्षा मोठ्या आहेत. यातील बहुतेक सर्व मूर्ती मागच्या कड्याच्या पासून थोड्या पुढे एका रांगेत आसनस्थ आहेत. या गुहेच्या भिंती आणि छत गर्द रंगाच्या अनेक प्रकारच्या नक्षीने सुशोभित केलेले आहे.

दुसरी गुंफा (महाराजा विहाराया) ०१

.

दुसरी गुंफा (महाराजा विहाराया) ०२

.

दुसरी गुंफा (महाराजा विहाराया) ०३

.

दुसरी गुंफा (महाराजा विहाराया) ०४

.

गुंफेत प्रवेशद्वाराच्या उजवीकडे एक ५.५ मीटर (१८ फूट) उंच सुबक स्तूप आहे. त्याच्या चौथर्‍यावर भुजंगासनावर बसलेल्या बुद्धमूर्ती आहेत.

दुसरी गुंफा (महाराजा विहाराया) ०५

.

एका कोपर्‍यात कलिंग राजघराण्यातील राजा निस्सांक मल्ल (पहिल्या पराक्रमबाहूचा पुतण्या व जावई) याची हात जोडून उभी असलेली मूर्ती आहे.

दुसरी गुंफा (महाराजा विहाराया) ०६

.

तिसरी गुंफा : महा अतुल विहाराया

ही गुंफा दुसर्‍या क्रमांकाच्या गुंफेपासून विटेच्या भिंतीने विभागलेली आहे आणि १८ व्या शतकापर्यंत भांडार (स्टोअर रूम) म्हणून वापरात होती. राजा कीर्ती श्री राजसिंहाने (इ स १७४७ - १७८२) हिचे विहारात रूपांतर केले. या गुंफेत एकूण ५० बुद्धमूर्ती आहेत.

येथे एक निद्रावस्थेत असलेली ९ मीटर (३० फूट) लांब बुद्धमूर्ती आहे. तिचा चेहरा देखणा आहे व त्यावर शांत भाव आहेत...

दुसरी गुंफा (महाराजा विहाराया) ०१

येथे उभ्या बुद्धाच्या मूर्तींपैकी सात दहा फुटी उंचीच्या आहेत, तर बाकीच्या सर्वसाधारण उंचीच्या आहेत. या गुंफेच्या छतावर बुद्धाची चित्रे व भौमितिक आकारांची नक्षी आहे. इथले रंगकाम कँडी शैलीत आहे...

तिसरी गुंफा (महा अतुल विहाराया) ०२

.

चवथी गुंफा : पश्चिम विहाराया

या गुंफेचे नाव तिच्या पश्चिम दिशेला असण्यामुळे पडले आहे. येथे १० बुद्धमूर्ती आहेत. इथली ध्यानमुद्रेतल्या बुद्धाची मुख्य मूर्ती मोठ्या आकाराची व रेखीव कोरीवकाम केलेली आहे. या गुंफेच्या मध्यभागी एक सोम सेतिया नावाचा स्तूप आहे. इथेही छतावर व भिंतींवर अनेकरंगी बुद्धचित्रे व नक्षी काढलेली आहे.

चौथी गुंफा (पश्चिम विहाराया)

.

पाचवी गुंफा

विसाव्या शतकाच्या दुसर्‍या दशकात बनवलेल्या या गुंफेला फारसे ऐतिहासिक महत्त्व नाही. तिच्यात खास वैशिष्ट्यपूर्ण असे काही नाही.

.

सुवर्णमंदिर

गुंफामंदिर संकुलाला अगदी लागूनच त्याच्या पूर्वेकडे अजून एक गुंफामंदिर आहे. साधारण २५० वर्षापूर्वींपासून मूळ गुंफामंदिरातील सोयी कमी पडल्याने तेथील भिक्कू याचा वापर करू लागले. इ स २००१ मध्ये या गुंफामंदिरावर १४.६ मीटर (४८ फूट) उंचीचा धम्मचक्का (धर्मचक्र) मुद्रेत बसलेल्या बुद्धाचा पुतळा स्थापन केला गेला. विटा व काँक्रिटने बांधलेल्या या पुतळ्यावर सोन्याचा मुलामा दिलेला आहे. यावरूनच या मंदिराला सुवर्णमंदिर (Golden Temple) असे नाव पडले जाते.

या गुंफेला लागून, तिच्या समोर उंच चौथर्‍यावर आकर्षक लाल, पांढर्‍या व निळ्या रंगात रंगवलेली एक तीन मजली इमारत आहे. या इमारतीत सुवर्णमंदिराचे संग्रहालय आहे. येथे अनेक प्राचीन धार्मिक व सामाजिक महत्त्वाच्या वस्तू पाहायला मिळतात.

दांबुलाचे सुवर्णमंदिर व संग्रहालय : दर्शनी भाग व सुवर्ण बुद्धमूर्ती

.

दांबुलाचे सुवर्णमंदिर व संग्रहालय : प्रवेशद्वार

.

या संग्रहालयात काढलेले काही फोटो...

...
दांबुलाचे सुवर्णमंदिर संग्रहालय ०१ व ०२ : धार्मिक व सामाजिक विषयांवरची चित्रे

.

...
दांबुलाचे सुवर्णमंदिर संग्रहालय ०३ व ०४ : धार्मिक व सामाजिक विषयांवरची चित्रे

.

...
दांबुलाचे सुवर्णमंदिर संग्रहालय ०५ व ०६ : शिल्पे

.

...
दांबुलाचे सुवर्णमंदिर संग्रहालय ०७ व ०८ : शिल्पे

.

...
दांबुलाचे सुवर्णमंदिर संग्रहालय ०९ व १० : मंदिराचे वादक व भूर्जपत्रे

.

आतापर्यंतचे अनुभव पाहता या अचानक ठरवलेल्या सहलीत पहिल्या अडीच दिवसातच श्रीलंकेने अपेक्षेपेक्षा जास्त आश्चर्य व आनंदाचे धक्के दिले होते. त्यामुळे, गाडी प्रसिद्ध कँडी शहराच्या दिशेने धावू लागली तेव्हा आता अजून कोणता अनुभवांचा खजिना पुढे येईल असाच विचार मनात होता.

मातालेची मसाल्याच्या झाडांची बाग (Matale Spice Garden)

दांबुलाकडून कँडीकडे जाताना एक तासभर (२५ किमी) अगोदर माताले नावाची जागा लागते. नकल्स पर्वतराजीने वेढलेले हे मध्यम आकाराचे शहर मसाल्यांच्या बागांसाठी प्रसिद्ध आहे. वाटेतच पडणार्‍या जागेवरच्या एका मसाल्याच्या बागेला भेट दिली. त्यातल्या मूळच्या मध्य व दक्षिण अमेरिकेतल्या जरा वेगळ्या, सहज बघायला न मिळणार्‍या झाडांचे हे काही फोटो...

ज्या ऑर्किड प्रकारच्या झाडापासून लोकप्रिय व्हॅनिला स्वाद बनविला जातो त्या व्हॅनिलाची वेल (Vanilla planifolia) व शेंगा...

मातालेची मसाल्याच्या झाडांची बाग : ०१ : व्हॅनिलाची वेल व त्याच्या शेंगा

.

ज्याच्या बियांपासून चॉकलेट बनवले जाते ते कोको झाड (Theobroma cacao; cacao tree; cocoa tree) व त्याचे पक्व फळ...

मातालेची मसाल्याच्या झाडांची बाग : ०२ : कोकोच्या झाडाचे खोड व त्यावरची लाल रंगाची फळे
(खोडाभोवती दिसणारी पाने त्या झाडाची नसून व्हॅनिला वेलीची आहेत)

.

ज्याच्यापासून कोकेन हा अमली पदार्थ बनवला जातो ते कोका झाड (Erythroxylaceae family च्या चार प्रजातींपैकी एक)...

मातालेची मसाल्याच्या झाडांची बाग : ०३ : कोका झाड

उगाच काही कल्पनाविलास करू नका, बागेचे रक्षक या झाडांचे उत्तम रक्षण करतात व पर्यटकांना त्याची पाने तोडू देत नाहीत. ;) :)

.

कँडी

मध्य श्रीलंकेत असलेले हे शहर इंग्लिशमध्ये कँडी, तमिळमध्ये कांडी आणि सिंहलामध्ये सेंकादागला सिरिवर्धना महानुवारा (जेथे ऐश्वर्य सतत वर्धिष्णू होते असे सेंकादागलाचे महानगर) या नावांनी ओळखले जाते. वसाहतवादी ब्रिटिश अमलाखाली जाण्याअगोदरच्या काळात हे शहर श्रीलंकेच्या राजांच्या शेवटच्या राजधानीचे ठिकाण होते. सद्या हे श्रीलंकेच्या मध्यप्रदेशाची (सेंट्रल प्रॉव्हिन्स) राजधानी व लोकसंख्येने सद्य राजधानी कोलंबोनंतर दुसर्‍या क्रमांकाचे शहर आहे. अर्थातच या शहराला राजकीय, धार्मिक व सांकृतिक महत्त्व आहे. हे युनेस्कोप्रणित जागतिक वारसा स्थान आहे.

तिसरा विक्रमबाहू (इ स १३५७ ते १३७४) याने सेंकादागलापुरा या नावाने या शहराची स्थापना केली. सुरुवातीला हे काही छोट्या व मांडलिक राज्यांची राजधानी होते. पोर्तुगीजांनी किनारपट्टीचा भाग काबीज केल्यावर इ स १५९२ मध्ये येथे श्रीलंकेची राजधानी हलवली गेली आणि तेथूनच पोर्तुगीज व डच आक्रमणाचा प्रतिकार केला गेला. इ स १८१५ पर्यंत कँडीच्या नायक घराण्याची सत्ता खिळखिळी झाली होती आणि २ मार्च १८१५ झालेल्या तहान्वये सर्व श्रीलंका (त्या काळाचे सिलोन) ब्रिटिश वसाहतीचा भाग झाली. श्रीलंकेचा शेवटचा राजा श्री विक्रम राजसिंहाला व त्याच्या वंशजांना बंदी करून दक्षिण भारतातील वेल्लोर येथे ठेवले गेले.

मातालेच्या बागेतून बाहेर पडून वाटेत जेवण करून कँडीला पोहोचायला दीड एक तास लागला. हे शहर विशाल कँडी सरोवराच्या काठावर, त्याच्या सभोवती असलेल्या टेकड्यांच्या उतारांवर व महावेली नदीच्या काठी असलेल्या हिरव्यागार परिसरात वसलेले आहे. सांस्कृतिक कार्यक्रम तीन वाजता सुरू होणार होता. त्यामुळे गाडी सरळ सरोवराकाठी असलेल्या कँडियन आर्ट असोशिएशनच्या थिएटरकडे वळवली. थिएटरकडे जाताना या सुंदर शहराच्या कँडी सरोवराभोवतीच्या मनोहर परिसराचे झालेले दर्शन...

कँडी : कँडी सरोवराचा परिसर ०१

.

कँडी : कँडी सरोवराचा परिसर ०२

.

कँडी : कँडी सरोवराचा परिसर ०३

.

कँडीचा सांस्कृतिक कार्यक्रम

कोहोंबा कांकरिया (Kohomba kankariya) किंवा कँडीची नृत्यकला मुख्यतः श्रीलंकेच्या मध्यप्रदेशाची (सेंट्रल प्रॉव्हिन्स) स्थानिक कला असली तरी ती सर्व श्रीलंकेत पसरली आहे. एका दंतकथेप्रमाणे, येथील एका राजाला त्याच्या राणीने त्याच्यावर चेटूक केल्याने दु:स्वप्ने पडू लागली. दक्षिण भारतातून आलेल्या तीन देवऋषींनी राजाचा उपाय करण्याच्या कर्मकांडाचा भाग म्हणून हे नृत्य केले. नंतर त्या नृत्याचा स्थानिक धार्मिक लोककलेत समावेश केला गेला. त्याच्या कलाकारांसाठी कँडीतील बुद्धदंतमंदिराशी संबंधित खास वेगळी जात निर्माण करण्यात आली. ब्रिटिश वसाहतीच्या कालखंडात या कलेचा राजाश्रय बंद झाल्याने ती दुर्लक्षित झाली. सद्यकालात पुनर्जीवन करून या कलेला श्रीलंकेच्या सांस्कृतिक व पर्यटन व्यवस्थेत महत्त्वाचे स्थान दिले गेले आहे.

आकर्षक रंगीबेरंगी पारंपरिक पोशाख परिधान करून कँडियन आर्ट असोशिएशनच्या कलाकारांनी सादर केलेला हा कार्यक्रम आपल्याला श्रीलंकेच्या नृत्यवादन कलेची व स्थानिक संस्कृतीची सुंदर तोंडओळख करून देतो.

त्या कार्यक्रमाची काही क्षणचित्रे...

कँडीचा सांस्कृतिक कार्यक्रम ०१

.

कँडीचा सांस्कृतिक कार्यक्रम ०२

.

कँडीचा सांस्कृतिक कार्यक्रम ०३

.

कँडीचा सांस्कृतिक कार्यक्रम ०४

.

कँडीचा सांस्कृतिक कार्यक्रम ०५

.

कँडीचा सांस्कृतिक कार्यक्रम ०६

.

कँडीचा सांस्कृतिक कार्यक्रम ०७

.

कँडीचा सांस्कृतिक कार्यक्रम ०८

.

या कार्यक्रमाचा शेवटचा भाग आगीचे खेळ व निखार्‍यावरून चालणे हा होता...

कँडीचा सांस्कृतिक कार्यक्रम ०९

.

कँडीचा सांस्कृतिक कार्यक्रम १०

.

कँडीचा सांस्कृतिक कार्यक्रम ११

.

कँडीचे पवित्र दंतावशेषमंदिर

थिएटरमधून बाहेर पडलो होतो तेव्हा बर्‍यापैकी अंधार पडला होता. कँडीच्या बुद्धदंतावशेषमंदिराला भेट द्यायला हीच उत्तम वेळ आहे कारण या वेळेस संध्याकाळची पुजा पहायला मिळेल असे मार्गदर्शकाने सांगितले.

कँडीच्या या मंदिरात भगवान बुद्धाचा दात जतन केलेला आहे म्हणून याचे श्री दलादा मलिगावा (पवित्र दंतावशेष मंदिर) असे नाव पडले आहे. या अवशेषाला अनन्य धार्मिक-राजकीय महत्त्व असल्याने तो नेहमीच सत्तेवर असलेल्या राजघराण्याच्या ताब्यात राहिला आहे. अर्थातच, सद्याचे त्याचे स्थानही श्रीलंकेच्या शेवटच्या राजघराण्याच्या राजवाड्याच्या आवारातील त्याच्यासाठी खास बनवलेल्या या मंदिरात आहे.

या दंतावशेषाची कथा अशी आहे. हा दात भगवान बुद्धाचे मर्त्य शरीर चितेवर ठेवले असताना काढला गेला. हेमामाली नावाच्या एका भारतिय बौद्ध राजकन्येने तिच्या राज्यावर झालेल्या हिंदू राजाच्या आक्रमणानंतर भारतातून पळून जाताना इ स ३१३ मध्ये हा दात आपल्या केसात लपवून श्रीलंकेत आणला. बौद्ध श्रीलंकेत, अर्थातच, त्याचे मोठ्या भक्तीभावाने स्वागत केले गेले आणि त्याला किमती अवशेषपेटीत ठेवले गेले. प्रथम पोलोन्नरुवाच्या अटदागे या दंतावशेषमंदिरात ठेवलेला हा दात, राजधानी तेथून कँडी येथे हलवली गेल्यावर, नव्या राजधानीच्या जागी आणून खास त्याच्यासाठी बनवलेल्या मंदिरात स्थापन केला गेला. सुरुवातीचे लाकडी मंदिर १८ व्या शतकात पोर्तुगिजांबरोबर व डचांबरोबर झालेल्या युद्धांत नष्ट झाल्यावर, त्याचा नवीन दगडी मंदिर बांधून जिर्णोद्धार केला गेला.

दंतावशेषाची एका दुमजली इमारतीमध्ये असलेल्या गर्भागारात स्थापना केलेली आहे. तो सिंहासनावर ठेवलेल्या रत्नजडीत अवशेषपेटीमध्ये असलेल्या सोन्याच्या कमलात ठेवलेला आहे. या अवशेषाची, सकाळी, दुपारी व संध्याकाळी, अशी दिवसातून तीनदा पूजा केली जाते. बुधवारी त्याचे सुगंधित पाण्याने स्नान करून फुलांनी पूजा केली जाते. गर्भागारात फक्त काही मान्यवर जाऊ शकतात, सर्वसामान्यांना प्रवेश नाही, ते दुरुनच फक्त गर्भागाराच्या दरवाजाचे दर्शन घेऊ शकतात. काही खास समारंभांत या दाताची हत्तीवरून मिरवणूक काढली जाते.

या मंदिरामुळे राजवाड्याचा परिसर जागतिक वारसा स्थान घोषित केला गेला आहे. या मंदिराच्या एका भागात संगहालय आहे.

मंदिरात व संग्रहालयात काढलेले काही फोटो...

कँडीचे पवित्र दंतावशेषमंदिर : ०१ : मंदिराच्या एका बहिर्भागाचे दर्शन

.

कँडीचे पवित्र दंतावशेषमंदिर : ०२ : मंदिराच्या भिंतीवरचे बुद्धजन्माचे चित्र

.

कँडीचे पवित्र दंतावशेषमंदिर : ०३ : गर्भागाराच्या पुढचा मंडप

.

कँडीचे पवित्र दंतावशेषमंदिर : ०४ : गर्भागाराचे द्वार आणि त्यापुढचे मंदिराचे वादक

.

कँडीचे पवित्र दंतावशेषमंदिर : ०५

.

कँडीचे पवित्र दंतावशेषमंदिर : ०६

.

कँडीचे पवित्र दंतावशेषमंदिर : ०७ : एक बुद्धमूर्ती व तिच्याभोवतीची सजावट

.

कँडीचे पवित्र दंतावशेषमंदिर : ०८

.

कँडीचे पवित्र दंतावशेषमंदिर : ०९ : बाहेर पडण्याचा मार्ग

.

कँडीचे पवित्र दंतावशेषमंदिर : १० : बाहेर पडण्याच्या मार्गातील भित्तिचित्र व नक्षी

.हॉटेलवर पोहोचून गरम गरम शॉवर घेऊन, जेवण करून, बिछान्यावर पडलो तेव्हा सहलिच्या चवथ्या दिवसात बघायचे पिन्नावाला येथिल हत्तींचे अनाथालय आणि लिट्ल इंग्लंड म्हणून ओळखले जाणारे नुवारा एलिया कसे असेल असा विचार करत झोपी गेलो.

सकाळी जाग आल्यावर माझ्या नेहमीच्या सवयीने खिडकीचा पडदा दूर करून बाहेर डोकावलो. मागच्या हॉटेलप्रमाणे या हॉटेलचा परिसरही सुंदर असल्याचे दिसले. श्रीलंकेच्या सर्वात मोठ्या महावेली नदीच्या काठी आणि विषुववृत्तीय पर्जन्यारण्याच्या हिरवाईत गुरफटलेला मनोहारी परिसर दिसला. मग काय, भराभर आवरून आणि भरपेट न्याहारी करून कॅमेरा घेऊन शिकारीवर निघालो.

तेव्हा टिपलेली ही काही सावजे...

महावेली नदीचा परिसर ०१

.

महावेली नदीचा परिसर ०२

.

महावेली नदीचा परिसर ०३

.

महावेली नदीचा परिसर ०४

.

महावेली नदीचा परिसर ०५

सिंहली भाषेमध्ये महावेली नदी म्हणजे वालुकायुक्त महानदी (Great Sandy River). तमीळमध्ये तिला महावली गंगाई म्हणतात. बंगालच्या उपसागराला मिळणारी ही ३३५ किमी लांबीची नदी श्रीलंकेतली सर्वात मोठी नदी आहे. हिचा पाणलोट श्रीलंकेचे २०% श्रेत्रफळाला सुजलाम सुफलाम करतो. या नदीच्या मुख्य प्रवाहावर आणि उपनद्यांवर अनेक धरणे बांधून जलतुटवडा असणार्‍या भागांना पाणीपुरवठा केलेला आहे. त्यातल्या सहा धरणांवर चालणारी जनित्रे श्रीलंकेची ४०% वीज निर्माण करतात.

***************

आजचा, चवथ्या दिवसाचा, कार्यक्रम असा होता...

सिंहलव्दीपाची सहल : चवथा दिवस : कँडी --> पिन्नावाला येथील हत्तींचे अनाथालय --> मध्य श्रीलंकेच्या पहाडांतल्या चहाच्या बागांच्या रमणीय प्रदेशातून प्रवास --> नुवारा एलिया (Little England) (वस्ती) (मूळ नकाशा जालावरून साभार)

***************

मार्गदर्शक गाडी घेऊन आला आणि आम्ही पाचूच्या जंगलातून पिन्नावाला हत्ती अनाथालयाकडे निघालो...

कँडीकडून पिन्नावालाकडे जाताना ०१

.

कँडीकडून पिन्नावालाकडे जाताना ०२

.

कँडीकडून पिन्नावालाकडे जाताना ०३

.

कँडीकडून पिन्नावालाकडे जाताना ०४

.

कँडीकडून पिन्नावालाकडे जाताना ०५

.

निसर्गसौंदर्याने रसरसलेल्या या भागातून प्रवास करताना सव्वा तास कधी संपला आणि पिन्नावाला कधी आले हे कळलेच नाही.

***************

पिन्नावाला हत्ती अनाथालय

महा ओया नदीच्या काठावर नारळाच्या झाडांनी भरलेल्या २५ एकर आवारात श्रीलंका वन्यजीव खात्याने (Sri Lanka Wildlife Department) हे हत्तींचे अनाथालय १९७५ साली सुरू केले. याची सुरुवात मातेचा मृत्यू झाल्याने अनाथ झालेल्या जंगली हत्तीच्या पिल्लांची काळजी घेण्यासाठी झाली. ब्रिटिशांनी वसाहतवादाच्या कालात शिकारीच्या खेळाच्या नावाखाली हत्तींची अनिर्बध कत्तल केली गेली. या काळाच्या हत्तींची संख्या ३०,००० वरून कमी होऊन ती प्रजाती श्रीलंकेतून नष्ट होण्याच्या उंबर्‍यावर पोहोचली होती. त्याचा एक उपाय म्हणून इ स १९७८ मध्ये या अनाथालयाला राष्ट्रीय प्राणी उद्यान विभागाकडे (National Zoological Gardens) हस्तांतरित करून त्याच्या कामाचे स्वरूप विस्तारित केले गेले व इ स १९८२ मध्ये हत्तींची संख्या वाढविण्यासाठी कृत्रिम संवर्धन प्रकल्प सुरू केला गेला आहे. एकाच ठिकाणी जगातील सर्वात जास्त पाळीव हत्ती असलेली ही जागा आहे असा या संस्थेचा दावा आहे. सद्या श्रीलंकेतील सर्व (जंगली व पाळीव) हत्तींची संख्या ३,००० च्या घरात पोहोचली आहे.

अनाथालयातल्या हत्तींना दिवसातून दोनदा नदीवर पाणी पिण्यासाठी व अंघोळीसाठी नेले जाते. यावेळी मोठ्या हत्तींपासून बाटलीतून दूध पिणार्‍या पिलांपर्यंत हत्तींच्या सर्व वयोगटांचे जवळून दर्शन होते. अर्थातच हा सोहळा एक मोठे पर्यटक आकर्षण आहे.

ही त्या सोहळ्याची काही क्षणचित्रे...

पिन्नावाला हत्ती अनाथालय स्नानसोहळा : ०१

.

पिन्नावाला हत्ती अनाथालय स्नानसोहळा : ०२

.

पिन्नावाला हत्ती अनाथालय स्नानसोहळा : ०३

.

पिन्नावाला हत्ती अनाथालय स्नानसोहळा : ०४

.

पिन्नावाला हत्ती अनाथालय स्नानसोहळा : ०५

.

पिन्नावाला हत्ती अनाथालय स्नानसोहळा : ०६

.

येथून पुढे श्रीलंकेचा सर्वात उंच आणि थंड असलेल्या पिडुरुतालागला (Pidurutalagala) पर्वतराजीत वसलेल्या नुवारा एलिया या सुंदर शहराच्या दिशेने आमचा प्रवास सुरू झाला.

अचानक गाडीने एक वळण घेतले आणि ती एका कपारीत असलेल्या भल्यामोठ्या छिद्रातून (किंवा बालबोगद्यातून) पुढे गेली. मागच्या काचेतून तिकडे बघितल्यावर गाडी ताबडतोप थांबवून कॅमेरा सरसावून बाहेर पडलो...

पिन्नावालाकडून नुवारा एलियाकडे जाताना ०१

इथून पुढे गाडी अधिकाधिक उंचीवर जाऊ लागते आणि हिरवाई वाढू लागते...

पिन्नावालाकडून नुवारा एलियाकडे जाताना ०२

या परिसरातील हवामान चहाच्या मळ्यांकरिता योग्य आहे. रस्त्याच्या दोन्ही बाजूच्या टेकड्या चहाच्या मळ्यांनी भरलेल्या आहेत.

पिन्नावालाकडून नुवारा एलियाकडे जाताना ०३

.

पिन्नावालाकडून नुवारा एलियाकडे जाताना ०४

.

पिन्नावालाकडून नुवारा एलियाकडे जाताना ०५

.

पिन्नावालाकडून नुवारा एलियाकडे जाताना ०६

***************

चहा फॅक्टरी

वाटेत आम्ही एका चहा फॅक्टरीला भेट दिली. तेथील मॅनेजरने सर्व फॅक्टरीभर फिरवून चहाची तोडलेली पाने फॅक्टरीत आल्यापासून त्यांच्यापासून बाजारात विकण्याजोगी चहा कसा बनवला जातो याची संपूर्ण प्रक्रिया दाखवली.

चहाची फॅक्टरी ०१ : प्रवेशमार्ग

.

चहाची फॅक्टरी ०२ : फॅक्टरी इमारत

आपण पितो तो चहा म्हणजे, "चहाच्या झाडाची पाने तोडा, ती वाळवून त्यांचा चुरा करा आणि पॅकेटमध्ये भरून विका", यापेक्षा खूपच जास्त गुंतागुंतीच्या प्रक्रियेतून जाऊन आपल्यापर्यंत पोहोचतो, हे अमूल्य ज्ञान या चहाच्या फॅक्टरीच्या भेटीत झाले. फॅक्टरीच्या मॅनेजर साहेबांच्या सांगण्यावरून चहाच्या हिरव्या पानाची चव घेतली॑ आणि त्वरित ध्यानात आहे की, "चहाच्या पानांवर प्रक्रिया केली नसती तर चहा पिण्याच्या लायक झाला नसता व त्याचा जगाच्या इतिहासावर जो प्रचंड प्रभाव पडला ते सारे राजकारणच झाले नसते" !

चहाच्या झाडावरच्या पानांपासून आपण पीत असलेला अनेकविध ब्रँडचा व चवींचा चहा खोक्यांत भरून दुकानांत येण्यापूर्वी त्यावर जी प्रक्रिया होते, तिच्यातल्या मुख्य पायर्‍या खालीलप्रमाणे आहेत :

१. तोडणी (Plucking): चहाच्या झाडाच्या (Camellia sinensis) पानाची तोडणी सर्वसाधारणपणे वसंत ऋतूच्या सुरुवातीला व ग्रीष्म ऋतूच्या सुरुवातीला अशी दोनदा करतात. हे काम केवळ हातानेच करावे लागते. कारण, "फांदीच्या टोकाचा पानाचा कोंब आणि त्याखालची दोन पाने" यांनीच उत्तम प्रतीचा चहा बनतो. मशीनने तोडलेल्या चहात इतर पाने आल्यास त्याची प्रत तेवढी वरची राहत नाही.

२. वाळवणी (Withering/ Wilting) : यामधे सपाट पृष्ठभागावर पाने पसरून ठेवली जातात. पानांतल्या एन्झाईम्समुळे त्यांचे ऑक्सिडेशन होऊन ती वेडीवाकडी होतात व बाष्प उडून गेल्याने ती वाळू लागतात. या पायरीत पानातील प्रोटिन्सचे अमायनो अ‍ॅसिड्समध्ये विभाजन होते, तसेच कॅफिनचे प्रमाणही वाढते. या दोन गोष्टींमुळे चहाची चव तयार व्हायला सुरुवात होते. या पायरीच्या शेवटापर्यंत पानांचे २५% तरी वजन कमी झालेले असते.

३. चलनवलन (Disruption) : या पायरीत, यंत्रे वापरून पानांना सतत हालवत ठेवून, वरखाली हालवून, तुकडे करून आणि चुरून ऑक्सिडेशनचे प्रमाण वाढविले जाते. यामुळे चहाची चव अजूनच बदलते.

४. ऑक्सिडेशन व फरमेंटेशन (Oxidation / Fermentation) : पानांचा चुरा हवामान (मुख्यतः तापमान व बाष्प) नियंत्रित केलेल्या खोल्यांत पुढचे ऑक्सिडेशन व फरमेंटेशन होण्यासाठी कोणताही हस्तक्षेप न करता ठेवतात. येथे क्लोरोफिलचे विभाजन होते आणि टॅनिन तयार होते. या पायरीवर नियंत्रण ठेवून (वेगवेगळ्या रंग, चव आणि कडकपणाचे प्रमाण मिळवून) चहाचे वेगवेगळे प्रकार बनवले जातात :
(अ) ५ - ४० % ऑक्सिडेशन : सौम्य (लाइट) चहा.
(आ) ६० - ७०% ऑक्सिडेशन : मध्यम कडक (डार्कर) चहा.
(इ) १००% ऑक्सिडेशन : काळा / कडक (ब्लॅक) चहा.

५. फिक्सेशन किंवा किल्-ग्रीन किंवा शेकिंग (हा शेवटचा शब्द इंग्लिश नसून चिनी आहे; 殺青) : या पायरीमध्ये ऑक्सिडेशन ठरवलेल्या स्तराला पोचले की मंद उष्णता देऊन ते थांबवले जाते. अंतिम उत्पादनाला हवी ती योग्य चव येण्यासाठी ही प्रक्रिया फार महत्त्वाची आहे. यामध्ये पाने अधिक सुकतात.

६. भाजणे / पीतकरण (Sweltering / Yellowing) : या पायरीत पाने ६ ते ८ तास हलकीशी (साधारण ३७ डिग्री सेंटीग्रेड) भाजल्याने त्यांचा मूळचा हिरवा रंग नाहीसा होऊन ती पिवळी पडतात. या पायरीत पानांतील अमायनो अ‍ॅसिड्स व पॉलिफेनॉल्स यांच्या रासायनिक क्रिया होऊन चहाची चव अधिक सुधारते.

७. लाटणे (Rolling / Shaping) : अर्धवट सुकलेली पाने हलक्या दाबाने लाटल्याने पाने चुरडली जाऊन त्यांच्यातील रस व सुगंधी तेले बाहेर येतात. यामुळे चहाची चव अजून बदलते. या पायरीत वेगवेगळी यंत्रे वापरून चहाच्या पानांचे वेगवेगळ्या आकाराचे गठ्ठे बनवले जातात.

८. वाळवणे (Drying) : ही क्रिया यांत्रिक मदतीने अथवा नैसर्गिक सूर्यप्रकाश वापरून केली जाते. या पायरीतही पानातील अनेक रसायने बाहेर येतात. अर्थातच, चहाला हवी ती चव येण्यासाठी या पायरीवर उत्तम नियंत्रण असणे आवश्यक असते.

९. एजिंग / क्युअरिंग (Aging / Curing) : ही पायरी फक्त काही विशिष्ट प्रकारच्या चहांमध्ये (green tea, puerh, इत्यादी), त्यांची चव सुधारण्यासाठी, वापरतात. या पायरीत, चहावर बाह्य सुगंध व चवींचे फवारे मारून, काही खास चवींचे (Flavoured teas) चहा बनवले जातात.

१०. चव बघणे (Tasting) : फॅक्टरी किंवा कंपनीच्या प्रयोगशाळेत खास कसबी तज्ज्ञ (टेस्टर) चहाची चव तपासून त्याचे वर्गीकरण करतात व त्याची प्रत ठरवतात.

एवढे सगळे झाल्यानंतर चहा आकर्षक पुड्यांत किंवा डिपबॅग्जमध्ये भरून तुमच्या आवडीच्या दुकानात पाठवायला तयार होतो !

चहा फॅक्टरीतील प्रक्रियेच्या काही पायर्‍यांची चित्रे...

चहाची फॅक्टरी ०३ : चहा बनवण्याच्या प्रक्रियेतील काही पायर्‍यांची चित्रे

.

फॅक्टरीची फेरी संपल्यावर तिच्या स्वागतकक्ष व विक्रिगृहात त्यांनी प्रेमाने देऊ केलेल्या चहाचा आस्वाद घेतला. फॅक्टरीच्या सुंदर आवारात काही फोटो काढल्याशिवाय राहवले नाही...

चहाची फॅक्टरी ०४ : फॅक्टरीचे आवार

***************

येथून पुढचा प्रवास सुरू झाल्यावर एकदम वेगळ्याच परिसरात आल्यासारखे वाटू लागले. आतापर्यंत पाहिलेला श्रीलंकेचा सर्वच भाग सुंदर हिरव्यागार जंगलाने भरलेला होता. इथून पुढे त्याच्यावर वरताण करणारे सौंदर्य दिसू लागले. या डोंगराळ भागात, गाडी जसजशी अधिकाधिक उंचीवर जाऊ लागली, तसतशी भोवतालच्या पर्वतराजीचे व त्यावरच्या वृक्षराजीचे स्वरूप बदलू लागले. निसर्गसौंदर्य अधिकाधिक सुंदर होऊ लागले... जणू या भागाला "लिट्ल इंग्लंड" का म्हणतात याचे पुरावे आता निसर्ग देऊ लागला होता ! अर्थातच, या भागातले सर्वात मोठे आणि सर्वात सुंदर नुवारा एलिया हे शहर पहाण्याचे वेध लागले होते.

इथून पुढचा प्रवास हाच एक सुंदर अनुभव होता. हिरव्यागार डोंगरदर्‍यानी भरलेल्या मनोहारी निसर्गातून घाटाच्या वळणावळणाच्या वाटेने जाताना...

नुवारा एलियाकडे ०१

कधी एखादा धबधबा दिसत होता...

नुवारा एलियाकडे ०२

तर कधी डोंगर उतारावर एखादी छोटीशीच पण टुमदार वस्ती आणि तिच्या शेजारची हिरव्या रंगाचा तोचतोचपणा दूर करून चकीत करणारी निसर्गाच्या रंगांची उधळण दिसत होती...

नुवारा एलियाकडे ०३

जसजशी परिसराची उंची वाढू लागली तशी झाडांची उंचीही वाढत होती आणि काहीशी सूचिपर्णी वाटणारी झाडे दिसायला सुरुवात झाली...

नुवारा एलियाकडे ०४

नुवारा एलियाच्या पहिल्या वस्तीचे दर्शन झाले आणि या शहराला व परिसराला लिट्ल इंग्लंड का म्हणतात याची पहिली झलक दिसली...

नुवारा एलियाकडे ०५ : पहिली झलक

***************

नुवारा एलिया उर्फ लिट्ल इंग्लंड

समुद्रसपाटीपासून १८६८ मीटर उंचीवर असलेले हे शहर चारी बाजूंनी चहांच्या मळ्यांनी वेढलेले आहे. ते श्रीलंकेतले चहाच्या व्यापाराचे मुख्य ठिकाण आणि मुख्य पर्वतीय पर्यटक आकर्षण आहे.

या जागेचे भारताशी पौराणिक नाते आहे. श्रीलंकन लोकांच्या मताप्रमाणे ही जागा रावणाच्या राजधानीचे ठिकाण होते. त्याने सीतेला येथून जवळच असलेल्या सीता एलिया (सीता पठार, अशोकवन) या जागी बंदी करून ठेवले होते. हा परिसर डोंगराळ असूनही इथल्या मातीचा सर्वात वरचा थर काळा आहे आणि तो रंग मारुतीरायाने जाळलेल्या रावणाच्या राजधानीच्या राखेमुळे आहे असे म्हणतात.

येथून जवळच असलेल्या कोतमाले दरीत अनुराधापुरा कालखंडापासून (सुमारे इ स पूर्व चवथे शतक) वस्ती असल्याचे पुरावे आहेत. जीवनदायी जलौघांचे जनक असलेल्या या परिसराचे श्रीलंकन राजांनी एखाद्या खजिन्यासारखे संरक्षण केले आणि त्याची हानी होऊ नये यासाठी येथे महाल अथवा वस्ती निर्माण करण्याचे प्रयत्न कटाक्षाने टाळले. याबाबत त्यांचा साधा सरळ हिशेब असा होता : "निसर्गाचा खजिन्याचे संरक्षण केले तर पाण्याच्या खजिन्याचे संरक्षण होते आणि पाण्याच्या खजिन्याचे संरक्षण केले तर भातशेतीचे संरक्षण होते".

इ स १८१८ मध्ये डॉ जॉन डेव्ही याला शिकार करताना ही जागा दिसली. त्याने ब्रिटिश गव्हर्नर बार्नेसला दिलेल्या माहितीत तेथे असलेले "अनेक अशोक वृक्ष", हत्ती, वन्यप्राणी आणि किमती दगडांचा (रत्ने) उल्लेख होता. डेव्ही या जागेच्या प्रेमात पडला व त्याने तेथे एक आरोग्यधाम (health resort) स्थापन केले. हे आरोग्यधाम थोड्याच काळात जगप्रसिद्ध झाले. खुद्द गव्हर्नर बार्नेसने ८,००० पौंड खर्चून स्वतःसाठी बांधलेले "बार्नेस हॉल" नावाचे विसावास्थान (holiday home) बांधले. ते आजही येथे १५० खोल्यांच्या ग्रँड हॉटेलच्या रूपाने अस्तित्वात आहे. इंग्लिश इंजिनियर सॅम्युएल बेकर याने या शहराची रचना व्हिक्टोरियन इंग्लिश गावे डोळ्यासमोर ठेवून केली. येथल्या स्थापत्यामध्ये आजवर हीच प्रथा कायम ठेवलेली आहे. हे विशेष या परिसराचे "लिट्ल इंग्लंड" हे नाव सार्थ करते. या शहराची मुख्य भरभराट, वसाहतवादाच्या काळात, युरोपियन (मुख्यतः ब्रिटिश) चहाच्या व्यापार्‍यांचे "व्यापार आणि आराम (बिझनेस आणि प्लेझर)" करण्याचे ठिकाण म्हणून झाली.

अश्या या श्रीलंकेतल्या लिट्ल इंग्लंडची काही क्षणचित्रे...

नुवारा एलिया ०१

.

नुवारा एलिया ०२

.

नुवारा एलिया ०३

.

नुवारा एलिया ०४

.

नुवारा एलिया ०५

.

नुवारा एलिया ०६

.

नुवारा एलिया ०७ : ग्रँड हॉटेलचा एक भाग

.

श्रीलंकेत इतर सर्व ठिकाणांवर जेवढ्या प्रकारची फुले मी पाहिली त्यापेक्षा जास्त एकट्या नुवारा एलियात पाहिली. हे त्यातल्या काही फुलांचे फोटो...

नुवारा एलिया ०८ : फुलांचे भांडार

.

सूर्यदेव ढगाआडून मध्ये मध्येच दर्शन देत होते. त्यामुळे, थंडीत कुडकुडत का होईना पण अर्धा दिवसभर गावात भरपूर भटकून घेतले. जसे सूर्यदेव क्षितिजाजवळ पोचले तशी थंडी खूपच वाढली आणि पाय आपोआप हॉटेलकडे वळले. थोड्याच वेळात जोरदार पाऊस सुरू झाला. जेवणाच्या कक्षाकडे जाताना नुवारा एलियाला उशीरा भेट दिल्याबद्दल वरूणराजाचे आभार मानले. भरल्या पोटाने, आज डोळे भरून पाहिलेल्या निसर्गसौंदर्याचा चित्रपट मिटलेल्या डोळ्यांनी परत एकदा पाहत पाहत झोपी गेलो.

***************

सहलीचा पाचवा दिवस उजाडला. पावसाचा जोर कमी झाला होता, पण रिपरिप चालूच होती. हवेत सुखद गारवा होता. कावकाव करणार्‍या पोटातल्या कावळ्यांचे पुरेपूर समाधान करून मोहीम पुढे चालू केली...

नुवारा एलिया ०९

.

नुवारा एलिया १०

.आजच्या सहलीच्या पहिल्या भागात रावणाने सीतामाईला जेथे बंदी करून ठेवले होते त्या अशोकवनातून प्रवास करायचा होता.

आजच्या पाचव्या दिवसाचा कार्यक्रम असा होता...

सिंहलव्दीपाची सहल : पाचवा दिवस : नुवारा एलिया --> सीता एलिया --> रावण एल्ला --> एल्ला गॅप
--> याला राष्ट्रीय उद्यान --> कातारागामा (वस्ती) (मूळ नकाशा जालावरून साभार)

***************

सीता अम्मान कोविल (सीतामातेचे मंदिर)

नुवारा एलियापासून पाच किलोमीटरवर रस्त्याला लागून एका जलप्रवाहाच्या आणि रस्त्याच्या मध्ये असलेल्या चिंचोळ्या जागेत आधुनिक कालात बांधलेले दक्षिण भारतीय शैलीतले एक मंदिर लागते. हेच सीता एलिया (सीता पठार) नावाच्या गावात असलेले सीता अम्मान कोवील किंवा सीतामातेचे मंदिर. नाव सीतामंदिर असले तरी मंदिरात सर्वसाधारण राममंदिराप्रमाणे राम, सीता आणि लक्ष्मण या तिघांच्या मूर्ती आहेत. या मंदिराच्या शेजारी एक आधुनिक कालात बांधलेले हनुमान मंदिर आहे.

या मंदिराजवळ शेजारच्या ओढ्याकाठी असलेल्या अजून एका छोट्या मंदिरात एक शतकापूर्वी सापडलेल्या तीन मूर्ती आहेत व त्यातील एक सीतेची आहे असे म्हणतात. स्थानिक लोकांच्या मते त्या मूर्ती येथे अनेक शतकांपासून पुजल्या जात आहेत.

मंदिराला लागून एक झरा वाहतो, त्याला सीता झरना असे म्हणतात. त्याच्या मंदिराशेजारच्या भागाला सीता पोकुना (सीता स्नानकुंड) असे म्हणतात. बंदिवासात असताना सीता येथे स्नानाकरिता येत असे व झर्‍याच्या मंदिरापलीकडील काठावर असलेल्या एका कातळावर बसून ध्यानधारणा करीत असे असे म्हणतात. झर्‍यातल्या व काठावरच्या कातळांत गोलाकार खड्डे आहेत. काहींच्या मते ते रावणाच्या हत्तींच्या पायाचे ठसे आहेत, तर काहींच्या मते ते हनुमानाच्या पायांचे ठसे आहे. खरे खोटे राम जाणे.

स्थानिक दंतकथेप्रमाणे, या परिसरातले हाक्काला वनस्पतिशास्त्र उद्यान (Hakgala Botanical Garden) या नावाने ओळखले जाणारे जंगल हेच, जेथे सीतेला रावणाने बंदी करून ठेवले होते ते, अशोकवन आहे. त्या जंगलात खरोखरच अनेक अशोकवृक्ष आहेत. अशोकवनातील सीतेच्या बंदिवासाची जागा समजल्या जाण्यार्‍या स्थानावरही एक सीतामंदिर बांधावे अशी या मंदिराच्या विश्वस्तांच्या इच्छा आहे. त्या स्थानाच्या पर्यटनस्थळ म्हणून असलेल्या मोठ्या महत्वामुळे, तेथे मंदिर व तीर्थक्षेत्राची विकासकामे करण्यासाठी श्रीलंकेच्या पर्यटन मंत्रालयाने १२.८ हेक्टर जागेची निश्चितीही केली होती. मात्र, काही बौद्ध संस्था आणि पर्यावरणवादी संघटनांच्या विरोधामुळे तो प्रकल्प स्थगित केला गेला आहे. धर्मकारण आणि धर्माआडून राजकारण खेळले जाणे वैश्विक वस्तूस्थिती आहे !

रस्त्याला खेटून आणि रस्त्यापेक्षा बर्‍याच खाली असलेल्या चिंचोळ्या जागेवर असल्याने या मंदिराचे फोटो काढणे थोडेसे जिकिरीचेच काम आहे. त्यातही वरूणराज मधूनच अचानक आपली हजेरी लावून आमची तारांबळ उडवीत होतेच !

हे त्या मंदिराचे काही फोटो...

सीतामंदिर ०१ : समोरून

.

सीतामंदिर ०२ : एका बाजूने

.

सीतामंदिर ०३ : कलश

.

सीतामंदिर ०४ : कलशपट्टीकेमधला एक मूर्तीगट

.

सीतामंदिर ०५ : मंदिराच्या सभामंडपातून दिसणारे गर्भागार

.

सीतामंदिर ०६ : गर्भागारातल्या मूर्तीचा जवळून घेतलेला फोटो

.

सीतामंदिर ०७ : सीताकुंड आणि तेथील कातळावरचे "रावणाच्या हत्तींच्या / हनुमानाच्या पायांचे ठसे"

.

सीतामंदिर ०८ : हनुमान मंदिर

.

सीतामंदिर ०९ : प्राचीन मूर्तीं ठेवलेले मंदिर

.

सीतामंदिर १० : मंदिराजवळून दिसणारा अशोकवनाचा एक भाग

.

मंदिरातला फेरफटका संपवून नयनरम्य निसर्गातून आमचा प्रवास एल्लाच्या दिशेने सुरू झाला....

सीता एलिया ते एल्ला गॅप मार्गावर ०१

.

सीता एलिया ते एल्ला गॅप मार्गावर ०२

.

सीता एलिया ते एल्ला गॅप मार्गावर ०३

.

एल्ला गॅप (एल्ला दरी)

सीतामंदिरापासून तासा-दीड तासाने येणार्‍या एल्ला गॅप नावाच्या ठिकाणी थांबलो. हे खास थांबून सृष्टीसौंदर्य पाहण्याचे ठिकाण आहे असे प्रवासी कंपनीने माहितीपत्रकात लिहिले होते. मला तसे काही विशेष सृष्टीसौंदर्य दिसले नाही...

एल्ला गॅप

उलट आतापर्यंतच्या प्रवासात अनेक उत्कृष्ट सृष्टीसौंदर्य असलेल्या निर्नावी जागा येऊन गेल्या होत्या हे वरच्या फोटोंवरून समजले असेलच. या जागेवर एक रेस्तराँ आहे हे कदाचित त्या थांब्याचे गमक असावे ! अर्थात, थंड हवेत गरम गरम कॉफी केव्हाही स्वागतार्हच म्हणा. तेव्हा ती घेऊन पुढे वाटचाल सुरू केली.

.

रावण एल्ला (रावण गुहा)

एल्ला गॅपपासून साधारण १०-१५ मिनिटात रावण एल्ला (रावण गुहा) असा फाटा येतो. गुहा मुख्य रस्त्यापासून पायवाटेने एक किलोमीटर आत जंगलात आहे. या जंगलात बोगद्यांचे एक जाळे आहे व ते रावणाने बनवलेले गुप्त मार्ग आहेत असे समजले जाते. रावणगुहेशेजारी कालुतरा नावाच्या ठिकाणी एक बुद्धमंदिर आहे. ही जागा रावणाच्या राजवाड्याची होती असे म्हणतात. एक दुर्लक्षित गुहा आणि त्यातल्या खास कोरीवकाम अथवा वैशिष्ठ्ये नसलेल्या मूर्ती असे त्या रावण गुहा मंदिराचे स्वरूप आहे असे मार्गदर्शकाकडून समजले.

तेथे असलेल्या माहिती देणार्‍या पाट्यांवरूनही पावसात भिजत एक किमी दूर पायवाटेने जाण्याइतपत काही असेल असे वाटले नाही. तेव्हा पाट्यांवरच्या फोटो व माहितीवरच समाधान मानले...

रावण एल्ला (रावण गुहा) ०१

.

रावण एल्ला (रावण गुहा) ०२

.

श्रीलंकेतल्या रामायणाशी निगडित स्थाने व पर्यटनात रस असलेल्यांना या दुव्यावर माहिती मिळू शकेल.

.

या पुढचा प्रवास पावसाची रिपरिप असलेल्या सुंदर निसर्गातून परत सुरू झाला. एका ठिकाणी रस्त्याला लागून असलेल्या धबधब्याशेजारी उतरून इतर पर्यटकांमध्ये मिसळून फोटो काढून घेतले...

रावणगुहा ते याला रस्त्यावरचा एक धबधबा

.

डोंगरउतार संपून सपाटीवर आल्यावर पावसाळी वातावरण संपून लखलखखीत ऊन पडले होते. मग मात्र पुढचा दोन एक तासांचा प्रवास मधून मधून डुलक्या घेत झाला. त्याचा फायदाच झाला कारण याला राष्ट्रिय उद्यानाजवळ पोहोचलो तेव्हा अभयारण्याच्या सफरीसाठी ताजातवाना झालेला होतो.

याला राष्ट्रीय उद्यान (Yala National Park)

या श्रीलंकेच्या दक्षिणपूर्व किनार्‍यावर असलेल्या राष्ट्रीय उद्यानाचे क्षेत्रफळ ९७९ चौ किमी आहे. त्याला इ स १९०० मध्ये अभयारण्य म्हणून घोषित केले गेले आहे. त्याच्या विशाल आकारात वर्षारण्ये, गोड्या पाण्याची पाणथळ जमीन व समुद्रकिनार्‍यावरील खारट पाणथळ जमीन यांच्यावर दाट जंगली प्रदेश, हिरवे गवताळ प्रदेश, कोरडे खुरट्या वनस्पतींचे प्रदेश, नैसर्गिक सरोवरे, इत्यादी विविध प्रकारचे पर्यावरणाचे प्रकार (ecosystems) सामावलेले आहेत. याशिवाय, "सूर्य आणि वाळू (सन अँड सँड)" आवडणार्‍या पर्यटकांसाठी सुंदर समुद्रकिनारेही आहेत.

आकारमानाप्रमाणे देशातील दुसर्‍या क्रमांकावर असलेल्या या उद्यानाचे पाच भाग आहेत, त्यातले फक्त दोनच पर्यटकांसाठी खुले केलेले आहेत. पण इतके क्षेत्रफळही चार एक तासांच्या सफारीला पुरेसे ठरते. येथे सस्तन प्राण्यांच्या ४४ प्रजाती आणि पक्षांच्या २१५ प्रजाती पहायला मिळतात. येथे ३००-३५० हत्ती, अनेक बिबटे, हरणे, सांबर, स्लोथ, अस्वले, कोल्हे, मोर, जंगली म्हशी आणि मगरी आहेत. त्या सफरीत पोहणे आणि सूर्यस्नानाची भर टाकली तर ही सफारी सहजच पूर्ण दिवसाची म्हणजे सात-आठ तासांची होऊ शकते.

भारताचा पश्चिम किनारा व भारताच्या पश्चिमेकडील देश आणि श्रीलंकेच्या पूर्वेकडील देश यांच्यातल्या सागरी व्यापारातला हा परिसर महत्त्वाचा थांबा असल्याने त्याला प्राचीन काळापासून ऐतिहासिक-सांस्कृतिक-व्यापारी महत्त्व राहीले आहे. येथील मगुल विहार हा स्तूप इ स ८७ मध्ये बांधला गेला. तसेच, पाचव्या शतकापासून येथे मानवनिर्मित जलप्रणाली वापरून शेती केली जात असल्याचे पुरावे आहेत.

इथल्या समुद्रकिनार्‍यावरच्या रावणकोट्टे या जागेवर रावणाच्या राज्याचे अवशेष होते व आता ते समुद्राच्या वाढत्या उंचीमुळे पाण्याखाली गेले आहेत असे म्हणतात. वसाहतकालात गालेचे व्यापारी महत्त्व वाढल्यावर या जागेचे महत्व कमी झाले व इथल्या संस्कृतीचा र्‍हास झाला.

मार्गदर्शक या उद्यानात फिरण्याचे तिकिट काढण्यात गुंतला असताना, तिकिटघराशेजारी एक छोटे संग्रहालय दिसले. तेव्हा त्यातून अर्धा एक तास चक्कर मारली. तेव्हा काढलेले काही फोटो...

याला राष्ट्रीय उद्यान संग्रहालय ०१

.

याला राष्ट्रीय उद्यान संग्रहालय ०२

.

याला राष्ट्रीय उद्यान संग्रहालय ०३

.

याला राष्ट्रीय उद्यान संग्रहालय ०४

.

संग्रहालयाची फेरी पुरी होताहोताच मार्गदर्शक आला आणि आम्ही जीपमधून उद्यानाच्या सफरीला बाहेर पडलो. कोडुल्ला उद्यानाच्या तुलनेत प्राणी व पक्षांच्या प्रजाती व संख्येच्या मानाने हे उद्यान जास्त समृद्ध आहे. सतत कोणते ना कोणते प्राणी नजरेस पडत होते. मुख्य म्हणजे इथले अनेक प्राणी एकमेकाशी सहजीवन करायला शिकले आहेत असे दिसत होते. शांतपणे बाजूबाजूला चरणारे प्राणी व पक्षी इथे सतत दिसत होते. हा गुण नक्कीच माणसाने शिकण्याजोगा आहे.

उद्यानात फिरताना काढलेले काही फोटो...

याला राष्ट्रीय उद्यान ०१

.

याला राष्ट्रीय उद्यान ०२ : घोरपड

.

...
याला राष्ट्रीय उद्यान ०३ व ०४ : जंगली रेडे

.

याला राष्ट्रीय उद्यान ०५ : नैसर्गिक पाणथळ (वॉटर होल) आणि त्याच्या काठावरचे प्राणी

.

याला राष्ट्रीय उद्यान ०६ : मोर

.

...
याला राष्ट्रीय उद्यान ०७ व ०८ : मोर

.

याला राष्ट्रीय उद्यान ०९ : हत्ती

येथील जंगली हत्तींना माणसांची फारशी फिकीर नसल्याचे दिसून आले. त्यातला एक तर कोणाची कदर न करता, किंबहुना केवळ जंगलावरचा त्याचा हक्क आमच्या मनावर ठसविण्यासाठी, आमच्या जीपच्या समोरून आपल्याच मस्तीत डुलत गेला. त्याच्या या अचानक केलेल्या कृतीने चालकाला घाईघाईत ब्रेक लावावा लागला. पण, महाराजांनी तिकडे ढुंकून पाहण्याचेही कष्ट घेतले नाही...

याला राष्ट्रीय उद्यान १० : आपल्याच मस्तीत आमचा रस्ता अचानक कापत गेलेले हत्तीमहाराज

.

याला राष्ट्रीय उद्यान ११ : नैसर्गिक जलाशयाच्या काठावर पहुडलेली मगर

.

याला राष्ट्रीय उद्यान १२ : दोन मगरी आणि दोन पक्षी

.

या उद्यानाच्या दक्षिण टोकाला पोहोचल्यावर आपण भारतीय महासागराच्या किनार्‍यावर पोहोचतो...

याला राष्ट्रीय उद्यान १३ : भारतीय महासागर

इ स २००४ मध्ये आलेल्या त्सुनामीमध्ये या जागेला ६.१ मीटर पर्यंत उंचीच्या लाटांचा समुद्रकिनार्‍यापासून ४०० ते १५०० मीटर आतपर्यंत तडाखा बसला होता. त्या दुर्घटनेत २५० जणांचा मृत्यू झाला होता. त्या घटनेच्या खाणाखुणा आजही इथल्या परिसरात दिसतात. त्सुनामीची आठवण म्हणून येथे एक स्मारक बांधलेले आहे...

...
याला राष्ट्रीय उद्यान १४ व १५ : इ स २००४ च्या त्सुनामीचे स्मारक

या स्मारकातील चार पट्ट्या त्सुनामीच्या सर्वात मोठ्या चार लाटांचे प्रतीक आहेत. प्रत्येक पट्टीची उंची ती प्रतिनिधित्व करत असणार्‍या लाटेच्या उंचीइतकी आहे.

.

याला राष्ट्रीय उद्यान १६ : या किनार्‍यावर पोहणारे परदेशी पर्यटक त्सुनामीच्या प्रकोपात बळी पडले होते

.

याला राष्ट्रीय उद्यान १७ : हरिणांचा कळप

.

याला राष्ट्रीय उद्यान १८ : मित्रभावाने एकत्र चरणारे हत्ती आणि जंगली म्हशी

.

याला राष्ट्रीय उद्यान १९ : मित्रभावाने एकत्र विहरणारी जंगली डुकरे आणि मोर

.

या उद्यानातही बिबट्याने आम्हाला चकवा दिला. तास दीड तास अनेक मार्गदर्शकांनी एकमेकाला सांगितलेल्या बिबट्या नजरेस पडल्याच्या खबरींच्या आधारावर जंगलात अनेक पुढेमागे चकरा मारल्या. तरीही त्याने दर्शन दिले नाही.

संध्याछाया पसरू लागल्यावर उद्यानाच्या नियमांचे पालन करून तेथून बाहेर पडून कातारागामाच्या दिशेने निघणे भाग पडले.

याला राष्ट्रीय उद्यान २० : संध्याराणीने उधळलेले रंग

कातारागामातला एक रात्र मुक्काम संपवून सहलीचा सहावा दिवस उजाडला. आजचा कार्यक्रम असा होता...

सिंहलव्दीपाची सहल : सहावा दिवस : कातारागामा --> कातारागामा मंदिरसंकुल --> गालं --> कोलंबो (वस्ती)
(मूळ नकाशा जालावरून साभार)

*********************************

कातारागामा बहुधर्मिय मंदिरसंकुल

कातारागामा नावाच्या गावात सिंहलीमध्ये कतारागामाम किंवा तमीळमध्ये कतिरकामन (कार्तिकेयम) याचे मंदिर आहे. सिंहला बौद्ध, श्रीलंकन हिंदू तमीळ, श्रीलंकन मूर (मुस्लिम) आणि श्रीलंकन वेद्दा (आदिवासी) असे विविध धर्म-पंथांचे लोक ज्याना पवित्र स्थान समजतात अश्या श्रीलंकेतल्या मोजक्या देवस्थानात या मंदिरसंकुलाचा समावेश होतो. या संकुलात स्कंद (उर्फ मुरुगन उर्फ कातिरकामन उर्फ कादिरकामन उर्फ सुब्रमण्य उर्फ कंदासामी उर्फ कादिरदेवा उर्फ कातिरदेवा उर्फ कातिरावेल उर्फ कार्तिकेय उर्फ कुमारदेव उर्फ तारकाजित) मंदिर; तेव्यानै (देवयानी उर्फ देवसेना, इंद्राची मुलगी व कार्तिकेयाची पत्नी) मंदिर, शिवमंदिर, कीर्ती विहार नावाचा बौद्ध स्तुप; आणि मस्जिद आहे.

इ स १९४० पर्यंत हे स्थान घनदाट जंगलात होते आणि येथे खडतर पदयात्रा करीत येणारे बहुतांश भाविक श्रीलंकन आणि दक्षिण भारतिय तमीळ होते. त्यानंतर रस्ताची सोय झाल्यावर "कातारागामा देवियो" ला भेट देणार्‍या भाविकांत सिंहला बौद्धधर्मिय बहुसंख्य झाले आहेत. त्यानंतर या जागेच्या दंतकथांत आणि पुजा-उपासनांत बौद्धधर्माचे वर्चस्व येऊ लागले आहे. अर्थातच तेथे मालकी आणि उपासना यांच्या कारणावरून धर्मसंघर्ष होऊ लागला आहे. १९५० मध्ये श्रीलंकन सरकारने याला अधिकृत देवस्थानाचा दर्जा दिला आहे व सरकारी मदतीने याची देखभाल केली जाते. या मंदिराचे पुजारी "कपुराला" या नावाने ओळखले जातात व ते वेद्दा समाजाचे वंशज असल्याचे मानले जाते.

या जागेवर मुरुगन आणि त्याची पत्नी वल्ली किंवा वल्लीमलै यांची भेट झाली असे समजतात. स्कंद पुराणात या जागेचा उल्लेख आहे असे म्हणतात. उत्तर श्रीलंकेतील जाफनापासून दक्षिणटोकाला असलेल्या कातारागामापर्यंतच्या पदयात्रामार्गावर अनेक मुरुगनमंदिरांची साखळी आहे. १५ व्या शतकात प्रसिद्ध तमीळ कवी आणि मुरुगनभक्त अरुणागिरीनाथर याने ही पदयात्रा केल्यावर कातारागामाची पवित्र तिर्थस्थान म्हणून प्रसिद्धी अधिकच वाढली.

हे स्थान श्रीलंकेतल्या १६ पवित्र बौद्धस्थानांपैकी (सोलोस्मास्थान) एक समजले जाते. राजा दातुगामिनी (इ स १६१ - १३७) च्या काळापासून श्रीलंकेच्या इतिहासात याचा उल्लेख येतो. २३०० वर्षांपूर्वीपूर्वी अनुराधापुरा येथे आणलेल्या बोधीवृक्षाच्या फांदीचे रोपण करण्यात इथल्या क्षत्रियवंशाच्या लोकांनी हातभार लावल्याचा उल्लेख महावंश या ग्रंथात आहे. या मंदिराच्या परिसरात अनुराधापुराच्या बोधीवृक्षाच्या फांदीपासून वाढवलेला बोधीवृक्ष आहे.

एका बौद्ध दंतकथेप्रमाणे कार्तिकेय श्रीलंकेत आल्यावर त्याने तेथिल तमीळांकडे आश्रय मागितला. तमीळांनी त्याला नकार दिल्याने तो कातारगामातिल सिंहालांकडे राहण्यास आला. यावरून रागावून कार्तिकेयाने तमीळ लोकांना अंगाला टोचून घेणे व निखार्‍यांवरून चालणे या शिक्षा दिल्या, ज्या आजही इथल्या देवस्थानाच्या वार्षिक समारंभात प्रथेच्या रुपाने पाळल्या जातात. कार्तिकेय श्रीलंकेच्या चार संरक्षक कुलदेवतांपैकी एक मानला जातो.

मंदिरसंकुलात काढलेले काही फोटो...

भाविक कार्तिकेयाला अनेक फळांचा व सुकलेक्या फुलांची भेट देताना दिसले. त्यांची अनेक दुकाने देवस्थानाच्या परिसराच्या सुरुवातीलाच आहेत...

कातारागामा मंदिरसंकुल ०१ : फळांचे दुकान

.

कातारागामा मंदिरसंकुल ०२ : सुकी फुले विकणारी फुलवाली

.

फळांच्या दुकानाशेजारच्या गाडीतळावर फळे विकत घेतल्यासच गाडी उभी करता येईल अशी त्या दुकानदारांची अट होती. त्यामुळे आम्हाला अर्धापाऊण किलोमीटर दूर असलेल्या संकुलाच्या दुसर्‍या टोकावरच्या गाडीतळावर आमची गाडी उभी करावी लागली. मात्र त्यामुळे आम्हाला अनायासे संकुलाच्या सर्व परिसराचा फेरफटका मारायला मिळाला !...

कातारागामा मंदिरसंकुल ०३ : कार्तिकेयमंदिराचे (डावीकडे) व कीर्तीविहाराचे (समोर) प्रवेश्व्दार

.

या मंदिरसंकुलात बौद्ध धर्माचे प्राबल्य दाखविण्याचा स्पष्ट प्रयत्न दिसून येतो. कार्तिकेयाच्या मंदिरापेक्षा कीर्ती विहाराचा परिसर अनेक पटींनी मोठा आहे. संपूर्ण संकुलात विहारातली बुद्धमूर्ती सोडून इतर कोणतीही मूर्ती दिसली नाही. हिंदू मंदिरांत देवतांच्या मूर्ती ठेवलेल्या नाहीत, फक्त फोटो आहेत...

कातारागामा मंदिरसंकुल ०४ : कार्तिकेय मंदिर

.

कातारागामा मंदिरसंकुल ०५ : गणेशाचा फोटो

.

कातारागामा मंदिरसंकुल ०६ : कीर्तीविहाराकडे जाणारा मार्ग

.

कातारागामा मंदिरसंकुल ०७ : बुद्धमूर्ती

.

कातारागामा मंदिरसंकुल ०८: बोधीवृक्ष

.

कातारागामा मंदिरसंकुल ०९ : कीर्तीविहाराच्या आवारातील कारंजे व त्याच्यामागे दिसणारे काही इमारतींचे कलश

.मस्जिद असलेला संकुलाच्या भागात एक मस्जिद व काही थडगी सोडून इतर काही नाही असे मार्गदर्शकाकडून कळले. तो भाग निर्मनुष्य दिसत होता व कुंपणाचे दार बंद होते. त्यामुळे मार्गदर्शकाचे म्ह्णणे ऐकून तिथे भेट दिली नाही.

.मंदिरसंकुलाची भेट संपवून आम्ही समुद्रकिनार्‍याने जाणार्‍या सुंदर रस्त्यावरून गालंमार्गे कोलंबोकडे निघालो.

आज लवकर उठून न्याहारी आटपून सहा वाजताच हॉटेलबाहेर पडलो होतो. त्यामुळे भाविकांची गर्दी होण्याअगोदर कातारगामाचे मंदिरसंकुल पाहून सात-साडेसात पर्यंत परत गाडीत बसून प्रवास सुरू झाला होता. आजच्या दिवसात ३०० किलोमीटरचा आणि साडेपाच-सहा तासांचा प्रवास करून कोलंबोला पोहोचायचे होते. तेव्हा बर्‍यापैकी कंटाळा येणार आणि पर्यायाने झोप घेतली जाणार असेच वाटत होते. मात्र प्रवास सुरू झाला आणि श्रीलंकेच्या निसर्गाने आपले गारूड घालून कंटाळा आणि झोप दोन्हीही येणार नाही याची खबरदारी घेतली ! सुंदर निसर्ग आणि मधून मधून येणार्‍या वस्त्या पाहत पाहत वेळ बर्‍यापैकी मजेत जात होता...

कातारागामा ते गालं रस्त्यावर ०१

हिरव्यागार झाडीच्या पार्श्वभूमीवर मधून मधून दिसणारी सोनेरी रंगाची कापणीला आलेल्या भाताची शेते डोळे सुखावून जात होती...

कातारागामा ते गालं रस्त्यावर ०२

थोड्याच वेळात रस्ता समुद्रकिनार्‍यावरून जाऊ लागला आणि परिसराचे स्वरूप बदलले. आता रस्त्याच्या डावीकडे समुद्राच्या उसळणार्‍या लाटा साथ देत होत्या...

कातारागामा ते गालं ०३

मधून मधून येणार्‍या गावातील कोळ्यांच्या नौका लाटांवर डुलत होत्या...

कातारागामा ते गालं ०४

आणि झाडीचे स्वरूप बदलून त्यांत बहुतांश नारळाच्या उंच झाडांच्या वाड्यांची गर्दी वाढली होती...

कातारागामा ते गालं ०५

.

कातारागामा ते गालं ०६

मधूनच एखादा समुद्रात घुसलेला जमिनीचा चिंचोळा तुकडा, त्यावरची हिरवाई आणि तिच्यातून डोकावणारी घरं लक्ष वेधून घेत होती...

कातारागामा ते गालं ०७

सूर्य तळपत असला तरी पाऊस मधून मधून हजेरी लावून जात होता. अडीच तासांचा रस्ता कसा संपून गालं कधी आलं ते कळलंच नाही !

*********************************

गालं

श्रीलंकेच्या दक्षिण प्रांताची राजधानी असलेले गालं हे शहर लोकसंख्येच्या प्रमाणाने पाचव्या क्रमांकाचे आहे.

मध्यपूर्व आणि श्रीलंकेचे व्यापारी संबंध इ स पूर्व १४०० वर्षापासून सुरू होते. मध्यपूर्वेत हे शहर तार्शिश या नावाने ओळखले जात असे. इझ्रेलचा राजा सॉलोमन (इ स पूर्व ९७० - ९३१) येथून हस्तिदंत, मोर व दालचिनी आयात करत असे. चवदाव्या शतकात इब्न बतुता या अरबी प्रवाशाने याचा काली (Qali) या नावाने उल्लेख केला आहे. सोळाव्या शतकात पोर्तुगीजाचे आगमन होण्यापूर्वी या शहराला गिम्हातिथ्था (Gimhathiththa) या नावाने ओळखले जायचे आणि ते देशातील सर्वात मोठे बंदर होते.

इ स १५०२ मध्ये लोरेंको द अलमेडाच्या नेतृत्वाखालील पोर्तुगीज जहाजांचा एक छोटा ताफा मालदीव येथे जात असताना वादळात भरकटून गालंच्या किनार्‍याला लागला आणि गालं व पर्यायाने श्रीलंकेचा युरोपियन वसाहतवादाशी संबंध सुरू झाला. या भागातील मसाल्याच्या पदार्थांचे (विशेषतः दालचिनी) उत्पन्न आणि गालं बंदराचे अतीपूर्व-पश्चिम व्यापारी मार्गावरचे मोक्याचे स्थान हेरून पोर्तुगीजांनी प्रथम स्थानिक राजाशी करार करून येथे पाय रोवले. त्यानंतर स्थानिक राजेरजवाड्यांमधिल कलहांचा पुरेपूर फायदा घेत आपली सत्ता स्थापन केली. पोर्तुगिजांनी या शहराभोवती इ स १५८८ मध्ये संरक्षक तटबंदी बांधली. त्यामुळे गालं शहर म्हणजेच गालं (भुईकोट) किल्ला झाला.

इ स १६४० मध्ये पोर्तुगीजांचा पराभव करून डच इस्ट इंडिया कंपनीने हे शहर ताब्यात घेतले व नंतर एक एक करत सर्व श्रीलंकाभर आपले पाय पसरले. गालंभोवतीची तटबंदी डचांनी इ स १६४९ नंतर वारंवार अधिकाधिक बळकट केली. डच वसाहतवादाखाली गालंने १८ व्या शतकात उत्कर्षबिंदू गाठला होता.

या चारशे वर्षांपेक्षा जास्त जुन्या, पोर्तुगीज व स्थानिक स्थापत्यशैलीच्या संगमाने बनलेल्या किल्ल्याला, १६ ते १९ व्या शतकातील दक्षिण व दक्षिणपूर्व आशियातील आता शिल्लक असलेला सर्वोत्तम आविष्कार समजला जातो. या परिसराचे बरेच नुकसान करणारी २००४ सालची त्सुनामी या तटबंदीचे नुकसान करू शकली नाही, हे विशेष ! गालं किल्ल्याला युनेस्कोप्रणित जागतिक वारसास्थळ म्हणून घोषित केले गेले आहे.

इ स १७९६ मध्ये डचांचा पराभव करून ब्रिटिशांनी कोलंबो आणि जाफना काबीज केले व श्रीलंकेतला ब्रिटिश अंमल सुरू झाला, तो श्रीलंकेला ४ फेब्रुवारी १९४८ रोजी स्वातंत्र्य मिळेपर्यंत चालू होता.

.

दूरूनच डच किल्ल्याच्या घड्याळी मनोर्‍याने आपले डोके वर काढत गालं जवळ आल्याची खबर दिली. थोड्याच वेळात किल्ल्याच्या भरभक्कम रुंद तटबंदीत बनवलेल्या बोगद्यातून आमची गाडी आत शिरली...

गालं ०१ : तटबंदीतले प्रवेशव्दार

तटबंदीच्या आत एक छोटेसे पण मोठ्या मजबूत इमारतींचे गावच वसलेले दिसले. डचांनी बांधलेल्या त्या इमारती आजही बर्‍याच सुस्थितीत आहेत. रस्त्यांची व इमारतींची नावेही न बदलता तशीच कायम ठेवलेली आहेत...

गालं ०२

फक्त त्यापैकी बर्‍याच इमारतींत आता सरकारी कार्यालये आहेत आणि एकीत गालं राष्ट्रीय संग्रहालय आहे...

गालं ०३

किल्ल्यात कुठेही असलात तरी त्याच्या उंचीमुळे घड्याळी मनोरा आपले अस्तित्व सतत दाखवत असतो...

गालं ०४

.

गालं ०५ : गालं किल्ल्याचा घड्याळी मनोरा आणि त्याच्या बाजूची तटबंदी

गालं किल्ल्यातल्या समुद्रकिनार्‍याजवळच्या एका प्रशस्त हवेलीत पहिल्या मजल्यावर एक रेस्तराँ थाटलेले होते. तेथे दुपारचे जेवण घेतले. जेवण आणि सेवा यथातथाच होती, पण स्थान उत्तम होते. खिडकीशेजारील टेबल पकडून हिंदी महासागराचा अथांग परिसर न्याहाळत जेवायला मजा आली...

गालं ०६ : रेस्तराँतून दिसणारा हिंदी महासागर आणि समुद्रकिनार्‍यावरची संरक्षक तटबंदी

.

गालं ०७ : रेस्तराँतून दिसणारा हिंदी महासागर ०२

.

गालंमधले अजून काही फोटो...

गालं ०८ : दीपगृह

.

गालं ०९ : बौद्धमंदिर

.

गालं १० : ऑल सेंट्स चर्च

.

गालं ११ : एक चौक

या शहराला २००४ च्या त्सुनामीचा फार मोठा तडाखा बसला होता. त्यामुळे इथल्या नयनरम्य परिसरात असलेल्या क्रिकेट मैदानाची मोठी हानी झाली होती. त्याची डागडुजी करून २००७ च्या डिसेंबरपासून तेथे क्रिकेटचे सामने परत सुरू झाले आहे.

गालं १२ : गालं क्रिकेट मैदान (जालावरून साभार)

.

गालं १३ : किल्ल्याच्या तटबंदीचा एक भाग (जालावरून साभार)

.

गालं १४ : किल्ला व शहराचे विहंगम दृश्य (जालावरून साभार)

.

गालंमध्ये फेरफटका आणि पोटपूजा करून आमची सफर परत समुद्रकिनार्‍यावरून जाणार्‍या मनोहारी मार्गाने सुरू झाली...

गालं ते कोलंबो ०१

.

गालं ते कोलंबो ०२

.

गालं ते कोलंबो ०३

.

गालं ते कोलंबो ०४

.

हा दोन-अडीच तासांचा रस्ताही निसर्गाचे रूप पाहत पाहत सहज संपला. मोठ्या शहराच्या खाणाखुणा दिसू लागल्या आणि कोलंबोत पोहोचल्याची जाणीव झाली...

कोलंबोचे प्रथमदर्शन

कोलंबो

मुख्य शहरात ७.५ लाख व उपनगरे धरून ५६ लाख वस्ती असलेले कोलंबो हे श्रीलंकेतले सर्वात मोठे शहर आहे. हे शहर आधुनिक श्रीलंकेची सद्य राजधानी आहे असा समज असला तरी ते सर्व शहर फक्त १९८२ पर्यंतच राजधानी होते. १९८२ नंतर श्रीलंकेची खरी संवैधानिक राजधानी (लेजिस्लेटिव्ह कॅपिटल) "श्री जयवर्दनेपुरा कोट्टे" (किंवा स्थानिक लोकांत संक्षिप्तपणे, कोट्टे) या कोलंबोच्या एका उपनगरापुरतीच मर्यादित आहे.

या शहराच्या नावाचा उच्चार स्थानिक लोक कलांबो असा करतात, पण तुम्ही कोलंबो म्हणालात तर त्यांचा आक्षेप नसतो. या शहराचे कोलंबो हे नाव सर्वप्रथम पोर्तुगीजांनी १५०५ मध्ये ठेवले. हे नाव का ठेवले गेले याबद्दल अनेक वदंता आहेत. सिंहलीमध्ये कोलन थोटा म्हणजे केलानी नदीवरचे बंदर; सिंहलीमध्येच कोला अंबा थोटा म्हणजे आंब्याची झाडी असलेले बंदर; जुन्या सिंहलामध्ये कोलांबा म्हणजे बंदर; असे अनेक पर्याय आहेत, तुम्हाला हवा तो उचला. पण, पोर्तुगीजांनी कोलंबोसाठी बनवलेल्या राजचिन्हातील (कोट ऑफ आर्म्स) आंब्याच्या झाडामुळे कोलंबो या नावाचा आंब्याशी संबंध असावा असेच वाटते...

कोलंबो ०१ : आंब्याच्या झाडाचे चित्र असलेले पोर्तुगीज कोलंबोचे राजचिन्ह (कोट ऑफ आर्म्स) (जालावरून साभार)

जागतिक पूर्व-पश्चिम जलव्यापारमार्गावर मोक्याच्या ठिकाणचे बंदर असल्यामुळे ही जागा २००० वर्षांपासून आपले महत्त्व राखून आहे. मात्र तिला राजधानीचे स्थान १८१५ मध्ये श्रीलंका ब्रिटिश अमलाखाली गेल्यावरच मिळाले. नंतर श्री जयवर्दनेपुरा कोट्टेला संवैधानिक राजधानी म्हणून जाहीर केल्यावरही या शहराचे "श्रीलंकेची व्यापारी राजधानी (कमर्शियल कॅपिटल)" हे स्थान अबाधित राहिले आहे.

गालं फेस ग्रीन, विहारमहादेवी उद्यान, बैरा सरोवर, कोलंबो रेसकोर्स, तारांगण (प्लॅनेटोरियम), कोलंबो विद्यापीठ, माउंट लाविनिया समुद्रकिनारा, नेलुम पोकुना रंगमंदिर, कोलंबो लोटस टॉवर, हिंदू मंदिरे, बौद्धमंदिरे, इत्यादी बघण्यासारख्या अनेक जागा या शहरात आहेत. आजच्या चार पाच तासांत हे सर्व बघणे शक्य नव्हते. वेळ वाचविण्यासाठी, शहरात शक्य तेवढा फेरफटका मारून मगच हॉटेलवर जायचे असे ठरवले आणि गाडी तशी वळवली. कोलंबोच्या रस्त्यावरून फिरताना काढलेले काही फोटो.

कोलंबोतील बहुसंख्य इमारती सर्वसाधारणपणे मध्यम उंचीच्या आणि एखाद्या मध्यम आकाराच्या शहराचा अनुभव देणार्‍या आहेत...

कोलंबो ०२

.

कोलंबो ०३

.

मधूनच एखादी ब्रिटिशकालातली इमारत तिच्या वैशिष्ट्यामुळे आणि तिच्या ट्रेडमार्क तांबड्या-पांढर्‍या रंगामुळे उठून दिसत होती...

कोलंबो ०४

एका भागातल्या गगनचुंबी इमारती या पार्श्वभूमीवर उठून दिसत होत्या...

कोलंबो ०५

.

कोलंबोतून फिरताना दोन वैशिष्ट्यपूर्ण इमारतींनी लक्ष वेधून घेतले.

एक होती कोलंबोच्या ब्रिटिशकालाच्या स्थापत्याची झलक दाखवणारी कोलंबो काऊंन्सिल बिल्डिंग...

कोलंबो ०६ : कोलंबो काऊंन्सिल बिल्डिंग

आणि दुसरी आधुनिक स्थापत्याचा आविष्कार दाखवणारी कमळाच्या आकाराचे नेलुम पोकुना (कमलकुंड) रंगमंदिर. आपण काही दिवसांपूर्वी पोलोन्नारुवामध्ये बघितलेल्या कमलकुंडाच्या आकारावरून स्फूर्ती घेऊन या रंगमंदिराचे स्थापत्य केलेले आहे. १२८८ आसने असलेल्या या प्रकल्पाच्या ३०८ कोटी श्रीलंकन रुपयांच्या खर्चापैकी २४३ कोटीचा वाटा चीनने भेटीदाखल उचलला होता. तेथे कार्यक्रम बघायचा योग आला नाही. तेव्हा त्याचे दुरूनच दर्शन घेऊन समाधान मानले...

कोलंबो ०७ : नेलुम पोकुना (कमलकुंड) रंगमंदिर

.

गालं फेस ग्रीन

गालं फेस ग्रीनला धावती भेट दिली. या परिसराची सुरुवात डचांनी पोर्तुगीज आक्रमणापासून बचाव करण्यासाठी किनारासंरक्षक तोफा ठेवण्यास केली. नंतर १८५९ साली ब्रिटिशांनी त्याचा विकास केला. सुरुवातीला हा हिरवळीने भरलेला जमिनीचा पट्टा बराच मोठा होता व तेथे गोल्फ, क्रिकेट, पोलो, फुटबॉल, टेनिस, रग्बी असे अनेक खेळ खेळले जात होते. त्यामधल्या जमिनीचा वेळोवेळी इतर कारणांसाठी उपयोग झाल्याने आता तो पट्टा बराच अरुंद झाला आहे. कोलंबोच्या अर्थ व व्यापार उपनगराला (financial and business district) लागून असलेल्या समुद्रकिनार्‍याजवळ असलेला ५ हेक्टर क्षेत्रफळाचा व अर्धा किमी लांबीचा हिरवळीचा पट्टा असे त्याचे आजचे स्वरूप आहे. त्याचा उपयोग कोलंबोकर चौपाटीसारखा फिरायला जाण्यासाठी व संध्याकाळची हवा खाण्यासाठी करतात. आम्ही गेलो तेव्हा तेथे बरेच कोलंबोकर पतंग उडवताना दिसले.

गालं फेस ग्रीन ०१

.

गालं फेस ग्रीन ०२ (जालावरून साभार)

.

पिल्लायार कोविल

कोलंबोतील तीन मोठ्या हिंदू मंदिरांपैकी (श्रीकैलाशनादार कोविल, पिल्लायार कोविल आणि पोन्नमबालावनेश्वरम कोविल) एक पिल्लायार कोविल किंवा सहल कंपनीच्या माहितीपत्रकाप्रमाणे केवळ "हिंदू टेंपल" याचा आमच्या सफरीत समावेश होता. तमिळमध्ये गणेशाला पिल्लायार म्हणतात, म्हणजे हे गणेशमंदिर आहे. मात्र या मंदिरात अनेक देवदेवतांच्या आणि असुर वाटणार्‍याही अनेक मूर्ती आहेत. मंदिराचे स्थापत्य, मूर्ती व रंगसंगती दक्षिण भारतीय शैलीतली आहे.

या मंदिराचे काही फोटो...

पिल्लायार कोविल ०१ : दर्शनी भाग

.

पिल्लायार कोविल ०२

.

पिल्लायार कोविल ०३

.

पिल्लायार कोविल ०४

.

पिल्लायार कोविल ०५

.

पिल्लायार कोविल ०६

.

स्वातंत्र्य स्मारक (Independence Memorial Hall, Independence Commemoration Hall)

आमचा पुढचा थांबा होता कोलंबोतले स्वातंत्र्य स्मारक. श्रीलंकेला ज्या जागेवर विशेष सभा घेऊन ब्रिटिशांनी स्वातंत्र्य प्रदान केले त्याच जागेवर हे स्मारक उभे केलेले आहे. कँडी येथील ज्या राजसभागृहातील कराराने श्रीलंकेतील ब्रिटिश वसाहतवादाला सुरुवात झाली होती त्याची कँडी स्थापत्यशैली डोळ्यासमोर ठेवून या स्मारकाची बांधणी केलेली आहे. सुंदर कोरीवकाम केलेले खांब असलेल्या या जागेवर श्रीलंकेच्या स्वातंत्र्यदिनाचा समारंभ साजरा केला जातो.

स्वातंत्र्य स्मारकाचे काही फोटो...

स्वातंत्र्य स्मारक ०१

.

स्वातंत्र्य स्मारक ०२

.

स्वातंत्र्य स्मारक ०३

.

स्वातंत्र्य स्मारक ०४ : खांबांवरचे कोरीवकाम

.

गंगारामाया बौद्धमंदिर (Gangaramaya Temple)

हे प्राचीन व आधुनिक श्रीलंकन, भारतीय, थाई, व चिनी स्थापत्याचा संगम असलेले कोलंबोतले सर्वात जुने बौद्धमंदिर आहे. या मंदिराच्या परिसरात विहार, सेतिया (पॅगोडा), सीमा मालका (सभागृह), अवशेषकक्ष, संग्रहालय, ग्रंथालय, वसतिगृह, शाळा, भिक्षाकक्ष अश्या अनेक इमारती आणि एक बोधीवृक्ष आहे. या एकमेकाला लागून असलेल्या इमारतींच्या संकुलातून फिरताना आपण कोठून कोठे जात आहोत याबाबत बर्‍याचदा गोंधळ उडतो. पण इथे बघण्यासारख्या इतक्या गोष्टी खच्चून भरलेल्या आहेत की वस्तू बघताना त्या कोणत्या जागी आहेत हे समजले नाही तरी फारसा फरक पडत नाही.

या परिसरातून फिरताना काढलेले हे फोटो...

मंदिराच्या सुरुवातीलाच एक गणेशमूर्ती होती. पहिल्याच वेळेस हिंदू देवतेची मूर्ती बौद्धमंदिरात पाहून जरासे आश्चर्य वाटले.

गंगारामाया बौद्धमंदिर ०१ : गणेशमूर्ती

.

गंगारामाया बौद्धमंदिर ०२ : मुख्य बुद्धमूर्ती

.

गंगारामाया बौद्धमंदिर ०३ : मुख्य मूर्तीमागील आरास

मंदिरातील संध्याकाळच्या पूजेची वेळ झाली आणि मंदिराचे वादक बाहेर आले. त्यांच्या संगीताचा काही वेळ आनंद घेतला...

गंगारामाया बौद्धमंदिर ०४ : मंदिराचे वादक

.

गंगारामाया बौद्धमंदिर ०५

मंदिरातून निघून संग्रहालयाची फेरी सुरू केली. तेथे मंदिराला जगभरातून मिळालेल्या भेटी, जुने ग्रंथ, जुनी भूर्जपत्रे, मंदिराने वापरलेली जुनी छपाई यंत्रे, मंदिरात वाहिलेल्या अनेक देशाच्या चलनी नोटा, इत्यादी अनेक रोचक गोष्टी पहायला मिळाल्या.

गंगारामाया बौद्धमंदिर ०६ : भेट मिळालेली चिनी मातीची पात्रे

.

गंगारामाया बौद्धमंदिर ०७ : चीनमधून भेट मिळालेल्या मूर्ती ०१

.

गंगारामाया बौद्धमंदिर ०८ : चीनमधून भेट मिळालेली एक खास मूर्ती ०२

.

गंगारामाया बौद्धमंदिर ०९ : पूर्वी मंदिराने वापरलेले छपाईयंत्र

.

... 
गंगारामाया बौद्धमंदिर १० व ११ : मंदिरात वाहिलेले परदेशी चलन

.

ग्रंथ आणि भूर्जपत्रे एकमेकावर अनास्थेने रचून ठेवलेली दिसली. ते दस्त महत्त्वाचे नसावे अथवा त्यांच्या उत्तम (संगकणीय) प्रती काढून ठेवलेल्या असाव्यात अशी तीव्र सदिच्छा मनात आली...

... 
गंगारामाया बौद्धमंदिर १२ व १३ : जुने ग्रंथ आणि भूर्जपत्रे

.

गंगारामाया बौद्धमंदिर १४ : मंदिर परिसरात पूजाअर्चा करणारे भाविक

.

गंगारामाया बौद्धमंदिर १५ : मूर्ती, भित्तिचित्रे व भिंतीवरची नक्षी

.

इतका फेरफटका झाला तेव्हा चांगलाच अंधार पडायला लागला होता. दिवसभरता ५५०-६०० किलोमीटरचा प्रवास आणि अनेक आकर्षणांची पदयात्रा यामुळे आता हॉटेलवर जाऊन गरम शॉवर घेऊन पोटोबा करण्याची इच्छा प्रबळ झाली होती. त्याचबरोबर पुढच्या दिवशी पहाटे ४:५० वाजताचे विमान पकडण्यासाठी हॉटेलमधून दोनच्या सुमारास बाहेर पडायचे होते. अर्थातच हॉटेलच्या दिशेने कूच केले.

.

(समाप्त)